Işığın, rengin ve denizin şenliği: İstanbul yazmacılığı

Berken Döner

İstanbullu bir ailenin meskeninde, unutulmaya yüz tutmuş “İstanbul yazmacılığı”nın peşindeyim. Burası yazma ustası Veliye Martı’nın atölye olarak da kullandığı konutu. Duvarlar tavana kadar nadide kitaplarla dolu, dört bir yanım Veliye hanımın ve İstanbul’un en eski yazma ustalarının yapıtları ile çevrili. Veliye hanım heyecanla anlatmaya başlıyor; “Bakınız bu Ohannes ustanın yapıtı. Yapıtlarında en çok kırmızı rengini kullanmıştır. Özel bir kırmızıdır. Bu kırmızıya Ohannes kırmızısı diyorum. Şu başkasını Vahe usta yapmış. En şık çiçekleri o yapar” … Bir anda kendimi büyük bir mirasın içinde buldum. “İstanbul yazmacılığı” hakkında konuşmak için geldiğim bu atölyeden yepisyeni tabirlerle, efsanelerle, İstanbul’un kuytu köşelerine gizlenmiş sırlarla ayrılacağımı bilmiyordum. Biz antika sarı fincanlarda kahvelerimizi içerken o miras yavaş yavaş açılmaya başladı. Dumanı tüten kahvelerimizi soğutmadan İstanbul’un iyot kokan deniz kıyılarında bir seyahate başladık.

Veliye Martı ve Berken Döner, Vahe bir ustaya ilişkin bir deseni incelerken.

‘KARŞILAŞMA: BEDRİ RAHMİ EYÜBOĞLU PANOLARI’

Veliye hanımın kıssası bizi evvel 1989 yılına, Kıbrıs’a götürdü. Her şeyin başladığı o güne dair şunları anlattı, “1989 yılında, Kıbrıs Ortaköy’de, Bedri Rahmi Eyüboğlu imzalı mozaik panolarıyla karşılaştım. Bedri Rahmi imzalı bu panolar, 1958 yılındaki Brüksel Dünya Fuarı’nda (EXPO-58) Türk pavyonunda sergilenmiş ve standın çabucak akabinde tabir yerindeyse “kaybolmuş”. Sergiden sonra Belçika’dan trenle İstanbul’a gönderilmiş. Periyodun sosyo-politik kaidelerinden ötürü ilgilenilmemiş ve Haydarpaşa’nın depolarında sahipsiz kalmış. Daha sonra ise Kıbrıs’a yollanmış. Bu mozaik panolar beni Mehmet Eyüboğlu atölyesine götürdü. 1990 yılında ‘yazmacılık sanatı’yla tanıştım. Mehmet Eyüboğlu atölyesinde çalıştığım sürece, ustamın Kıbrıs üniversitelerinde ve kültür merkezlerinde düzenlediği stantlarda Bedri Rahmi Eyüboğlu’nun motiflerini kullanarak ipek giysiler tasarladım. O denli ki daha sonraki yıllarda ustam Mehmet Eyüboğlu ‘Yazmaların bayan giysisinde kullanılması Veliye Martı ile başladı’ demiştir. Mehmet Eyüboğlu atölyesinde baskı ve tasarım tekniklerini öğrendim, ben de yeni teknikler geliştirdim. Lakin bununla sonlu kalmak istemedim. Her vakit araştıran, sorgulayan bir kişiliktim. Evet, yazmacılık tekniklerini öğrenmiştim ancak bununla yetinemezdim. Bu sanata bir kimlik kazandırmak, geçmişle kontağını ortaya koymak gerektiğinin farkındaydım. Bu nedenle klasik halk motiflerini öğrenmek için Anadolu’ya gerçek yola koyuldum. Birinci durağım elbette Tokat oldu. Tokat’ın değerli ustalarından Hüseyin Er, kalıp-kazan ustalarından Ömer Gıcık ve Ünal Sulugöl’den dersler aldım. Hepsi çok kıymetli ustalardı. Örneğin Hüseyin usta altı yaşında bu sanatla ilgilenmeye başlamış. Muaazzam bir birikimi vardı. Tokat yazma atölyelerinde üç yıl boyunca ‘usta –çırak geleneği’ne sadık kalarak klâsik metotları öğrendim. İncelemeler ve araştırmalar yaptım. Başladığım günden itibaren İstanbul’da ve Anadolu’da yazmacılık sanatı ile ilgili araştırmalarımı sürdürüyorum. Ama ‘İstanbul yazmacılığı’na daha çok ağırlaştığımı söyleyebilirim”. Fotoğraf tarihimizde değerli bir yeri olan Bedri Rahmi Eyüboğlu, 1950’li yıllarda unutulup gitmiş yazmacılık sanatını tekrar gündeme getirir, kendine mahsus üslubuyla ona farklı bir kimlik kazandırır. Bedri Rahmi Eyüboğlu, 1951’de, Adalet Cimcoz’un Maya Sanat Galerisi’nde birinci “Yazma” standını açar. Stant ağır bir ilgiyle karşılanır. Birinci yazma standının davetiyesinde şunları müellif Eyüboğlu: ‘Yazma halkın malıdır. Yazma az ve öz bedellerle yapılır. Yazma renkleri ve biçimleri hayata karıştırır. Yazma cömerttir, ele avuca sığar, işe fayda. Yazma beşere ferahlık, sevinç verir (…) Darısı fotoğrafın başına!’. Büyük bir ilgiyle karşılanan stant, ağır talep sonucu Haziran ayında Ankara’da da açılır.

Tıpkı yıl, Times Mecmuası Bedri Rahmi’nin “yazma”larına iki sayfa ayırır. Daha sonraki yıllarda, eşi Eren Eyüboğlu, oğlu, gelini ve günümüzde de torunu tarafından hala Kalamış’taki atölyede yazmacılık sanatı sürdürülmektedir. Eyüboğlu ailesinin Bedri Rahmi’nin açtığı yolda birebir tutkuyla, emekle, itinayla ilerlediğini oğlu Mehmet Eyüboğlu’nun şu kelamları çok açık ortaya koymaktadır; ‘Benim yazmamı eline alan Bedri Rahmi’nin yüreğini tutuyordur elinde… Eren Hanım ağacının kısmındadır, yaprak yaprak… Onları yaşatmaktı dileğim. Kalıplarımı gözyaşlarımla oyuyorum. İçlerine de canımı katıyorum’. 50’li yıllarda eski popülerliğini ucundan kıyısından yine yakalayan yazmacılık sanatının ayrıntılarını şöyle anlatıyor Veliye Hanım; “Öncelikle söylemeliyim ki yazmacılık oyulmuş kalıplar kullanarak yahut kalemle çizilerek, çeşitli boyalarla bu işe uygun özel kumaşlar üzerine baskı yapılarak elde edilen bir kumaş süsleme sanatıdır. Kumaş üzerine tahta baskılarla desen elde edilebildiği üzere elle çizilip resmedilerek de desen elde edilebilir. Yazmacılık, giysi süslemelerinden tutun yer süslemelerine kadar pek çok yerde kullanılmıştır. Başörtüsü, bohçalar, yorgan yüzleri yapılmıştır. Eski İstanbul’da çeyizlerin en kıymetli modüllerini oluşturmuştur. Bu iş için kullanılan kumaşlar özeldir.

En çok pamuklu kumaş tercih edilir. Pamuk, baskı sırasında boyayı çabuk emer ve böylelikle boyanın akmasını önler. Ayrıyeten şile bezleri, mermerşahi üzere kumaşlar kullanılabilir. Geçmişte yazmaların renklendirilmesinde cehri, soğan kabuğu, ceviz yaprağı üzere bitkilerden hazırlanan doğal boyalar tercih edilmiştir”.

Geyik ve horoz desenli Ankara yağmacılığından yer süslemesi örnekleri

KALIPLAR IHLAMUR AĞACINDAN

Kumaşların bile ihtimamla seçildiği yazmacılık sanatında kullanılan ağaç kalıplarının da özel olması gerektiğini düşünüyorum. Şöyle açıklıyor Veliye Hanım; “Kalıplar her ağaçtan hazırlanmaz. En çok ıhlamur ağacı tercih edilir. Zira ıhlamur ağacı oyma yapmaya çok uygun bir ağaçtır. Çam, gürgen ve ahlat ağacından da yapılır. Her ne kadar İstanbul’da yazmacılığın tarihi çok eskilere dayansa da Anadolu’da da bir birikim karşımıza çıkıyor. Anadolu’da yazmacılığın ağır olarak yapıldığı yerlerin başında Tokat geliyor. Tokat’ta yazmacılığın uzun bir geçmişi var. Evliya Çelebi Tokat yazmaları için, ‘Beyaz pembe bezi Diyar-ı Lahor’da yapılmaz. Güya altın üzere mücelladır. Kalemkâr basma yüzü, münakkaş perdeleri çok memduh olur’ der. Kastamonu, Ankara, Elazığ, Malatya, Bartın, Gaziantep, Mardin, Hatay’da da yazmacılığın izleri sürülebilir. Süreç içinde her Anadolu kentinin kendine has desen ve renkleri oluşmuş. Örneğin geyikli, Hitit simgeli Ankara yazmaları bu sıralar çok tanınan. Herkes seri halde birebir deseni kullanıyor. Halbuki geçmişini araştırdığımızda, seksen sene öncesine baktığımızda geyik formundaki farklılığı görürüz. Benim Ankara geyikli yazmalarım çok farklıdır. Ankara’nın horozlu yazmasını bilen yok. Meğer geçmişte horoz desenli Ankara yazmaları var”.

İYOT VE YOSUN KOKAN İSTANBUL YAZMALARI

Yazmacılığın İstanbul’da da hayli eski bir geçmişi var. Evliya Çelebi, meşhur Seyahatname’sinde İstanbul yazmacıları hakkında ‘esnaf-ı nakkaşan-ı yağlıkcıyan’ tabirini kullanmış ve “Bunlar yumayun bezler üzerine siyah kalemkâr ederler, 20 dükkân, 20 nefer olarak çalışırlardı” diye anlatmıştır. O denli ki Anadolu’daki yazmacılık örnekleri ile İstanbul’daki yazmacılık örnekleri açısından zarafet ve üslup bakımından büyük farklar göze çarpmaktadır. Veliye hanım büyük bir heyecanla “İstanbul yazmacılığı” ile “Anadolu yazmacılığı”nı birbirinden ayırmamız gerektiğini, ikisinin ortasında çok farklar olduğunu anlatıyor; “Hemen şunu söylemeliyim. Halk Eğitim Merkezleri’nde, çeşitli özel kurslarda yazmacılık dersi veriliyor. Buradan mezun olanlara da “Tokat Yazmacılığı” başlığı altında bir sertifika veriliyor. Buna şiddetle karşıyım. Bu sertifikanın ismi “Geleneksel Yazmacılık” olmalı. İstanbul’da yapılan yazmacılık, kalem işi İstanbul yazmaları ön plana çıkartılmalı. Zira İstanbul’da yazmacılığın 16. yüzyıla dayanan bir geçmişi var. İstanbul Tokat’tan daha değerli bir yazmacılık merkezi. Zira Tokat’ta baskıcılık ön plana çıkmıştır. Tokat yazmacıları kalem işi yazma tekniğini bilmezler. “Baskıcılık” ve “yazmacılık” birbirinden başka şeyler. Kaldı ki Anadolu insanı ile İstanbul beşerinin hayata bakış açısı çok farklıdır. Bu nedenle estetik olarak da ayrışırlar. İstanbul yazmalarında üç teknik kullanılır; kalem işi, kalıp kalem ve elvan (renklerin de kalıpla basılması). Benim fikrime nazaran elvan daha sonra kullanılmaya başlamış. Kalem işi yalnızca fırça ile yapılıyor. Kalıp kalem de kalıpla basılıyor, fırçayla renklendiriliyor.

Çiçek desenleri ağır olarak kullanılmış. Kır çiçeklerinden tutun at kestanesine, mimozaya kadar desenler çalışılmış. Çoklukla ana renkler kullanılmış. Örneğin Ohannes usta “alizarin kırmızısı”nı sıklıkla kullanmış ama boyasını kendi hazırladığı için bugün bunun formülü bilinmiyor. Geçmişi daha eskiye dayansa da 17.,18.,19. yüzyıllarda İstanbul’da çok değerli eserler verilmiş, saraya yazmalar yapılmış.

Yazmacılıkta kullanılan kalıplardan örnekler

EN HOŞ YAZMALAR KANDİLLİ’DE YAPILMIŞ

Osmanlı periyodunda Üsküdar çok değerli bir merkez. Örneğin Üsküdarlı Turnayan ailesi yazmacılıkta çok kıymetli bir isim. Kuzguncuk, Yeniköy, Arnavutköy, Çengelköy, Samatya, Yenikapı, Kumkapı ve Kandilli’de yazmacılık sanatıyla uğraşılmış. Aslında vaktinde Boğaz kıyılarının çabucak hepsinde İstanbul yazmacılığının en hoş örnekleri verilmiş lakin Kumkapı’yı ve Kandilli’yi ayırmak lazım. Zira bu iki semt bir vakitler yazmacılıkla özdeşleşmiş. Boğaziçi semtlerinden Kandilli’de yazmaların geçmişi 18. yüzyıla dayanır. En hoş yazmalar Kandilli’de yapılmış lakin Kumkapı yazmacılığını da bilhassa vurgulamak gerekir. Sultan Abdülmecid’in kız kardeşi Adile Sultan ve kızı Cemile Sultan’ın da Kandilli’de ki saraylarında yazmalar kullandığı biliniyor. Bu yazmaların sanatsal kıymeti çok yüksektir ve “kalem işi” yazmalardır”. Kandilli yazmalarını hayli şık bulan, Kumkapı’ya özel bir yer ayrılması gerektiğini düşünen Veliye hanım, ağaç kalıplarını çizip oyarak kalıp hazırlayan ustaların çoklukla Rum ve Ermeni ustalar olduğunu söylüyor. Her ağaç baskının da tahminen üzerindeki motifiyle ilişkilendirilen özel bir ismi varmış. “İstanbul’da yazmacılık geleneğine baktığımızda çabucak Ermenileri, Ermeni ustaların zarafetini, incelikli üslubunu görürüz. Örneğin ben Kumkapılı Ohannes ustanın ve Bulgaristan’dan ülkemize göç eden Vahe ustanın imzalarını tanıyorum. Bende onların çalışmaları da var. Onların dışında da, bilhassa Kumkapı’da Ermeniler bu sanata çok hakim. Kumkapı’nın yazma ustası, balıkçıları ve kuyumcuları meşhurdur. Kumkapı’nın geçmiş yılların fotoğraflarına baktığımızda kıyı boyunca çiroz ve yazma kurutan insanları görürüz. Baskıları kalıcılaştırdığı için kumaşlarda deniz suyu kullanmış ve kıyı boyunca kurumaları için serilmiş. Bu nedenle iyot ve yosun kokusu tıpkı balıklar üzere yazmalara da sinmiştir”.

Atölyeden Veliye hanımın “Yazın Ada’da takarsın” diyerek bana armağan ettiği, klasik yazma tekniği ile hazırladığı pembe çiçekli fularımla ayrılıyorum. Bir yanım Büyükada yazlarının masalımsı pembe çiçeklerini düşünürken, öbür yanım İstanbul’un iyot ve yosun kokan kıyılarını, o kıyılarda uçuşan yazmaları düşünüyor.

Veliye Martı

VELİYE MARTI’YA DAİR

1994 yılında Lefkoşa Atatürk Kültür Merkezi’nde ve Girne Amerikan Üniversitesi’nde “Kalamış Yazmaları” standına ve 2006 yılında Doğu Akdeniz Üniversitesi’nde “Sevdam Yazma” stantlarına “ipek elbise tasarımları” yla katıldı. Bu stantların küratörlüklerini üstlendi. Tıpkı yıl, KKTC Ulusal Eğitim Bakanlığı’nın daveti üzerine sergiyi Lefkoşa Atatürk Kültür Merkezi’nde de açtı. Ağaç baskı ve yazmacılık seminerleri düzenledi.2009 yılı Mayıs ayında Mardin’e gitti ve ağır bir kurs programını hayata geçirdi. 2010 yılında çeşitli üniversitelerde uygulamalı yazmacılık bahisli eğitim seminerleri verdi. 2012 yılında Lefkoşa’da “Kıbrıs Sandık Motifleri” isimli birinci ferdî standını açtı. 2015 yılında “Sahi İstanbul” sponsorluğunda İstanbul Tünel-Adahan Galeri’de “Anadolu’da Bayanın İzi” standını açtı. 2018 yılında, editörlüğünü Kadir Kaba’nın yaptığı, Toplumsal Yayınlar’dan çıkan İstanbul’un Son Yazma Ustaları ve Kalıpları kitabını hazırladı. Veliye Martı’nın en temel maksadı klasik olanı ortaya çıkarmak, motiflerin en yalın, bozulmamış haliyle dizaynlar yaparak ve yepyeni hallerini de belgeleyerek gelecek jenerasyonlara aktarmaktır. Bu bağlamda günümüzde Fındıkzade’deki atölyesinde proje, eğitim ve araştırma çalışmalarını sürdürmektedir.