İran’ın Merağe kentindeki tarihi rasathane turistlerin ilgisini çekiyor

İran‘ın Doğu Azerbaycan eyaletinin Merağe kentinde bulunan tarihi rasathanenin kalıntıları bir yandan turistlerden ilgi görürken öbür yandan vaktinin en ileri bilim konutunun günümüzdeki şahitliğini yapıyor.

Tarihte birçok devlete konut sahipliği yapan Merağe kentinin yanı başındaki zirveye İlhanlı Sultanı Hülagü Han’ın buyruğu ile yaptırılan rasathane, tarih kaynaklarında gözlemevi olmanın yanı sıra vaktinin en kapsamlı bilim merkezi olarak bedellendiriliyor.

Rasathanenin kurulduğu devirlerde şimdi teleskobun icat edilmediği ve müşahedelerin matematik, geometri ve fizikle yapıldığı düşünüldüğünde gerekli teçhizatın üretilmesi de bilimin o devir için ne kadar ilerlediğinin başka bir göstergesi.

Dönemin tanınan bilim insanı Nasıruddin Tusi tarafından 1259-1271 yıllarında yaptırılan Merağe Rasathanesi bilimsel araştırmaların yanı sıra onlarca öğrencinin de yetişmesine imkan sağlamış bir eğitim yuvası.

Tarih kaynaklarında Raşiduddin Fazlullah’a atfedilen bilgilere nazaran Nasıruddin Tusi ile ortalarında Fahruddin Ahlati, Müeyyiduddin Urdi, Fahruddin Meraği, Necmuddin Kazvini, Mühieddin Mağribi, Kutbeddin Şirazi, Hüsameddin Şami, Cemaleddin Zeydi Buhari, İbün’l-Fuvati, Grigori Abul Farac, Fao Mun Çi, İsa Moğol, Tagieddin Ali Haşşaşi’nin bulunduğu yüze yakın bilim insanı rasathanede çalışmalarını sürdürmüş.

Namı hudutları aşan rasathanenin kütüphanesinde, Kahire, Şam, Halep, Bağdat ve başka bölgelerden toplanan yaklaşık 400 bin yapıtın bulunduğu tarafındaki rivayetler bu eğitim merkezinin ne kadar kapsamlı olduğuna işaret ediyor.

Mekanik aletlerle gözlem

AA muhabirine rasathane hakkında açıklamada bulunan turist rehberi Mehdi Alizade, bölgenin meridyen üzerinde bulunması ve etrafının açık olması nedeniyle tercih edildiğini aktardı.

Güneşin hareketlerinin daha kolay takip edilebilmesi ve ölçüm kadran aygıtının kurulması için yerin kıymetli olduğunu söz eden Alizade, rasathanenin 18-20 metre yüksekliğinde ve 3 katlı olarak inşa edildiğini söyledi.

Daire halindeki merkez kulenin orta kısmına daireyi ortadan ikiye bölecek halde kurulan kadran sayesinde güneşin hareket istikameti ve yüksekliğinin 10 saniye üzere bir müddette ölçülebildiğini belirten Alizade, usturlabın kaydırak üzerine monte edildiğini ve üçüncü katın tavanına kadar taşınabildiğini tabir etti.

Alizade, külliyenin birçok binadan oluştuğu bilgisini paylaşarak art taraftaki odalarda rasathaneye ilişkin doküman ve bulguların saklandığını, ön kısımdaki odalarda ise araştırma ve bilim adamlarının çalışma alanlarının bulunduğunu lisana getirdi.

Çapı 22 metre olan merkezi kule dışında orta büyüklükte halkalar halinde 5 küçük kule bulunduğunu belirten Alizade, bunların konumlandırmasının da yıldızlara nazaran yapıldığını ve ölçüm aletlerinin buralara yerleştirildiğini tabir etti.

Alizade, asıl ölçüm alanları dışında, döküm atölyesi, hocaların locası, padişahın sarayı, konferans salonu ile matematik, fizik ve astronomi derslerinin verildiği medresenin bulunduğunu aktardı.

Bilimde öncü çalışmalar yürütüldü

Rasathaneye gereken teçhizatın da yeniden buradaki döküm atölyesinde üretildiği bilgisini paylaşan Alizade, Nasıruddin Tusi ile rasathanenin mimarı Müeyyiduddin Urdi’nin kelam konusu dökümhaneyi kurduğunu söyledi.

Alizade, “Bu rasathane 70 ya da 80 yıl çalıştı. Hülagu ve Hace Nasıruddin’in vefatından sonra ve başşehrin Tebriz’e taşınması ile buranın bakımı yetersiz kaldı. Öteki devletlerce Merağe’ye taarruzlar düzenlenmiş ve vakitle burası tahrip olmuştur.” diye konuştu.

Nasıruddin Tusi’nin çalışmalarının kendinden sonraki bilim beşerlerine öncülük ettiğini söyleyen Alizade, şöyle devam etti:

“Rasathaneden elde ettiğimiz bilgiler doğrultusunda Hace Nasıruddin, Kopernik’ten evvel dünyanın güneş etrafındaki hareketinin yumurta biçiminde olduğunu söylemiştir. Hace Tusi, Kristof Kolomb’dan iki yüzyıl evvel kuzey yarım kürede bir kıtanın varlığına ulaşıyor. Ondan iki yüzyıl sonra Kristof Kolomb Amerika kıtasını keşfediyor.”

Rasathaneye ilişkin kimi yapıtların Almanya ve İngiltere üzere ülkelerin müzelerinde sergilendiğini belirten İranlı rehber, Semerkant, Çin, İstanbul, Buhara ve Hint gözlemevlerinin Merağe Rasathanesi dikkate alınarak inşa edildiğini söyledi.

Bilim tarihi kitaplarında ve açık kaynaklarda Merağe Rasathanesi’ndeki bilimsel çalışmalardan daha sonraları Çin’de, Semerkant’ta, Hindistan’da, İstanbul’da ve dört asır boyunca Avrupa’da geniş çapta faydalanıldığı bilgisi paylaşılıyor.

Bir periyodun değerli bilim merkezi olan tarihi rasathanenin kalıntılarının korunması için şimdilerde üstü metal bir yarım küre ile kapatılmış durumda. Rasathanenin bulunduğu alanın onarım ve etraf düzenlemesi çalışmaları da devam ediyor.