Finans piyasaları bir nevi 20. yy başları İngiltere emperyalizminin küreselleşmiş hali olarak ‘üzerinde güneş batmayan’ sayılar, süreçler …
Flashbacklerle başlıyoruz! (Daha heyecanlı oluyor) Takvimi geri saralım evvel: Bu görüntüyü belirli bir yaşın altı yani Z nesli ya hatırlamaz ya da hayal meyal hatırlar.
Dünya, 2008 yılında evvelden sinemalarda görülen kutusunu alıp Manhattan gökdelenini terk eden artık işsiz beyaz yakalıyı bu defa haberlerde izledi. Dünyanın geri kalanına yanlışsız tsunami şimdi yeni yola çıkmıştı ki ABD’de 1800’lü yıllarda kurulmuş Lehman Brothers yatırım bankası ‘battı.’ Bu banka finans piyasaları için o denli bir domino taşıydı ki ‘too big to fail’ söylemi yani ‘batmak için fazla büyük’ tabiri birinci kez kullanılmıyordu lakin burada hakikaten beden bulmuştu. Sonra bunun sinemasını de yaptılar.
Ekran kararır, tarih muharrir: Eylül 2022! Günümüze geri döndük.
Çok düzgün bildiğimiz kıssaya geri dönelim: Dünya pandemiden çıkarken, Rusya, Ukrayna’ya savaş açar dünyada yeni bir hibrit savaş devri başlar. Bu da küreselleşen dünyada meseleleri artırır. 2022 yılının sıkıntı geçeceğini ekonomistler uzun vakittir söylüyordu fakat bu kadarını onlar da varsayım etmemişti. Güç fiyatlarındaki yükselişle enflasyon canavarını 40 yıl sonra dünyaya yine indi. Faizler arttı. Bu da insanlık tarihini en düşüş faizli sürecinden geçen dünyada tüm fiyatlamaları karıştırdı. Tahviller uçuştu, paralar karıştı derken, bankaların varlıklarındaki oynaklık devasa yapıları sarstı.
Böylelikle Credit Suisse ve Deutsche Bank üzere iki devin mali durumlarında sorun olduğu kulaktan kulağa yayıldı. Sonumuz Lehman Brothers mı olacaktı? Benzerlik neydi? Kriz tekrarlanır mıydı?
Lehman (‘liiman’ diye okursanız daha uzman gözükürsünüz) Brothers, 1850’de Almanya’dan ABD’ye göçen üç kardeşin şirketi olurken, önce pamuk ticareti yaptılar. Güneyden başlayıp New York’a uzanan iş hayatlarında halka arzlar odaklı dünyanın en değerli yatırım bankalarından biri oldular. 2001’e gelindiğinde 11 Eylül saldırılarında Dünya Ticaret Merkezi’ndeki ofisleri dünyanın gözü önünde canlı yayında yok oldu.
2008’deyse Lehman kardeşler A.Ş. 28 binden fazla çalışan ve 600 milyar dolardan fazla varlığa sahip bağımsız bir varlık idaresi şirketiydi.
“Subprime” ismi verilen mana olarak “aslında bunun bu krediyi ödemesi güç ancak verelim nasılsa faizler düşük” denilen kredilerin al takke ver külah süreçlerini yapıyordu.
2007 yılında bu süreçlerde birinci sinyaller alınırken, kendi yüksek faizli ipotek kredi kuruluşunu kapatan ve 50 milyon dolar ziyan etmesine karşın ayakta duran Lehman Brothers yıkılmadım lakin ayaktayım diyordu.
Bu al takke ver külah süreçleri bu kredilerin risklerini diğerine satılmasını içerirken, Lehman da büyük ipotek paketlerini vadelide piyasaya sokarken, kritik bir yanılgı yaptı. En güzel ipotekleri satarak en berbatları yani riski münasebetiyle getirisi yüksek olacak olanları elinde tuttu. Sonuç: Boom!
Lehman Brothers payı yüzde 75 bedel kaybetti. Devralma söylentileri çıktı lakin boşaydı. Paylar daha da düştü. Müşteriler de Lehman’ı kuranlar üzere göçmen oldu. Varlıkları kredi kuruluşlarının büyük ölçüde düşürmesine rağmen ABD hükümeti de dayanak vermeyi reddetti.
Lehman Brothers Eylül 2008’de iflas müracaatında bulununca global piyasalarda tesiri büyüdü ve 2008 Global Finans Krizinin simgesi oldu.
2008 Global Finans Krizi, bu subprime kredilerin krizi olarak da geçer. ABD’de başlayan kriz, dünyaya yayıldı. Global piyasalarda likidite daralınca memleketler arası finans sistemi dahi tehlike altına girdi.
Büyük bankalar, ipotek kredisi verenler, sigorta şirketleri, fonlar ve hatta vatandaş iflas etti. 1929 Büyük Dünya Buhranından bu yana görülmemiş boyuttaydı. Sonrasında Büyük Sakinlik olarak isimlendirildi 2 yıl kadar da piyasaları etkiledi.
Krizinin ana nedenleri olarak, 2001 yılında (biz de o devir dertli günler geçirirken) ölçülü bir resesyon öngören Fed, faizleri Mayıs 2000’den Aralık 2001’e kadar yüzde 6,5’ten yüzde 1,75’e indirdi. Bu kadar kısa müddette bu oranda bir indirim, bankalarda kredileri coşturdu. Herkes hamle edince düşük faiz oranıyla yüksek riskli (subprime dediğimiz) kredilerde coştu.
İnsanlar mesken, otomobil, dayankılı tüketim, teknoloji ne varsa aldı. Sonuç fazla şişmiş bir balon!
1980’lerde başlayan bankacılık yasasında değişiklikler, riskli müşterilere de şişirilmiş ödemeler, ayarlanabilir faiz oranlarıyla ‘yapılandırılmış ipotek kredileri’ sunma imkanı yarattı. Mesken fiyatları arttıkça subprime borçlular, meskenlerden kar ederek satıp ipoteklerini kapadılar. Bu bir korunma düzeneği yarattı. Bankalar da ipotekli mülkü geri alsa da ziyan etmiyordu ve bankalar için de karlı yatırımdı. Bu güvenle birçok banka subprimeları sevdi.
Bir de işin türev tarafı vardı. Geliştirilmiş menkul kıymetler! Bankaların bu kadar çok yüksek faizli ipotek kredisi ya da daha az riskli olanları da bir ortaya getirilerek menkul değerlere dönüştürüldü. Hedge fonlar, emeklilik fonları üzere yapılara satıldı.
Bankalar böylece likiditelerini artırarak riski dağıttı. Konut fiyatları 2000’lerde süratle yükselmeye devam edince, bu yatırım hali tanınan oldu ve bu fonların fiyatları yükseldi. Bu da krizin temel taşlarından biri oldu.
Bu datalar ışında Credit Suisse ve Deutsche Bank’ın mali yapıları da son olarak tahvillerde yaşanan oynaklıktan etkilendi. Fakat krize yol açıp açmayacağını da vakit gösterecek. Siz ne dersiniz? O yıllarda bizi teğet geçmişti. Yeniden geçer mi ya da farkeder mi?
