Türkiye tarihi boyunca yüksek enflasyonla kronik bir sorun olarak çaba eden ya da etmeye çalışan ülkelerden olurken, bilhassa son 1 yıldır daha …
Enflasyon nedir?
Enflasyon, mal ve hizmet fiyatlarında tertipli bir artışla alım gücündeki düşüşü ya da daha kelamlık tabiriyle fiyatlar genel seviyesinin daima olarak artış göstermesi ve paranın pahasının azalması olurken, TDK’da da ‘para şişkinliği, gereğinden fazla artış, şişkinlik, pahalılık’ olarak tanımlanır.
Tek seferde olan genel bir fiyat artışı ya da aşikâr bir malın fiyatındaki artışı kapsamaz. Fiyatlardaki artışın seviyesinin belirlenmesinde birden çok mal ve hizmetle fiyatların nizamlı olarak yükselişi enflasyonu doğurur.
Enflasyon endeksleri nelerdir?
Enflasyon, bir oran olarak hesaplanırken, resmi istatistik kurumlarının farklı mal ve hizmetlerden oluşturduğu sepetle mal ve hizmetlerin farklı yüklerle makul bir devri baz alarak endeksler oluşturmasıyla tespit edilir.
Dünyada en temel kullanımda iki endeks bulunur: 
Tüketici Fiyat Endeksi (TÜFE)
TÜFE, tüketiciye ulaşan son kesin fiyatlar üzerinden bir hanede ortalama kullanılabilecek farklı alanlardaki mal ve hizmetlerin fiyatlarındaki artış oranıdır. Genelde ‘enflasyon’ olarak bu orandan bahsedilir.
Türkiye’de açıklanan son TÜFE oranı Eylül 2022’ye ilişkin olarak yüzde 83,45 olurken, 2003 yılı baz alınarak (endeks 100 değerle) hesaplanır. Kısaca Türkiye’deki bir hanede genel olarak alınan eserlerin hepsinde 2021 Eylül’e nazaran yüzde 83,45 oranında bir artış görüldüğünü anlatır.
Üretici Fiyat Endeksi (Yurt içi) (Yİ-ÜFE)
Belirli bir referans devrinde ülke iktisadında üretimi yapılan ve yurt içine satılan eserlerin üretici fiyatlarının vakit içinde karşılaştırarak fiyat değişimlerini ölçen fiyat endeksidir. Burada değerli olansa yalnızca sanayi üretiminin bu hesaplamaya dahil olmasıdır.
Türkiye’de açıklanan son Yİ-ÜFE oranı Eylül 2022’ye ilişkin olarak yüzde 151,50 olurken, 2003 yılı baz alınarak (endeks 100 değerle) hesaplanır.
Enflasyon nasıl hesaplanır?
2003 yılı baz alındığından bu bedel 100 kabul edilir. Biz sepetten ve tartılardan bahsetmiştik. Bu sepette 12 ana küme altında 409 mal ve hizmet bulunuyor. Bunların hepsinin fiyatları TÜİK tarafından periyodik olarak derleniyor ve unsurların kullanım tartılarına nazaran (yani sıklığına ya da çokluğuna) nazaran endeks hesaplanıyor.
Eylül 2022 için TÜFE endeksi 1.046,89 olurken, 2022 Ağustos için 1.015,65 olurken, 2021 Eylül için de 570,66 olarak hesaplanmış görülüyor. Kaynak: TÜİK
2022 Eylül TÜFE bir evvelki aya nazaran ((1046,89– 1015,65) / 1015,65 x 100 =)) üzerinden yüzde 3,08 oranında artarken, yıllık artışsa ((1046,89 – 570,66) / 570,66 x 100 = )) yüzde 83,45 olarak gerçekleşiyor. Hesap kaynak: Mahfi Eğilmez
Enflasyonun çeşitleri nelerdir?
Enflasyon, bir çok nedenden yükselişe geçebilir. Bu nedenlerin başlıcaları da şu halde görülür:
Maliyet Enflasyonu
Para Arzı
Enflasyon Beklentisi
Talep enflasyonu nedir?
c.tenor.com
Piyasalardaki mal ve hizmetlerin tüketici tarafından mevcut durumda fazladan talep edilmesiyle oluşan enflasyon çeşididir. Üretilen mal ve hizmetler bu durumda yetersiz kalır ve böylece fiyatlar yükselir. Pandemiden birinci çıkışta dünyada enflasyonu artıran tesir bu formda görülürken, ülkelerin pandemi tesirini azaltmak için bol para dağıtmasıyla artan tasarruf oranlarının talebe dönmesinin yanında bozulan tedarik zincirlerinin de arzı sınırlamasıyla oluştu.
Maliyet enflasyonu nedir?
Mal ve hizmet üretiminde kullanılan girdilerin (ham husus, iş gücü) maliyetinin yükselmesiyle üretimde azalma oluştuğunda ortaya çıkan enflasyondur. Afet, ambargo, siyaset değişiklikleri üzere nedenler maliyet enflasyonuna sebep olabilirken, son 1 yılda Türkiye’de kur artışıyla birinci etapta ortaya çıkan enflasyon çeşidi olarak da görülebilir. İthal edilen eserlerin dövizdeki yükselişle değerliye mal olması fiyatların artışına yol açmıştır.
‘Para Arzı’nın yarattığı enflasyon nedir?
media0.giphy.com
Piyasada (Merkez Bankası tarafından) arz edilen para ölçüsünün talep edilenden fazla olmasıyla mal ve hizmetlere olan talebin artarak oluşturduğu enflasyon olmaktadır. Üreticilerin ek yatırım gereksinimi duyarak daha çok üretim yapmasına yola açarken, yeni yatırımlar üreticiye daha fazla harcama yaptırırken, eser ve fiyatlarda da yükseliş yinelenir. Tekrar son devirde çokça bahsedilen nakdî genişleme denilen olgu olurken, Türkiye’de faizlerdeki indirim süreciyle tartışılan enflasyon çeşidi de olmaktadır. Yani kredilerdeki ucuzlamayla daha çok paranın tüketiciye ulaşması sonucu daha fazla harcamanın yapılması da olurken, ekonomilerdeki büyümenin de yoludur.
‘Enflasyon beklentisi’nin yarattığı enflasyon nedir?
Üretici ve/veya tüketicilerin, fiyatlarda artış öngörerek beklentilerini buna nazaran kurgulamasından doğan enflasyondur. Beklentiyle alım gücünde artış için emek kesitinin yüksek fiyat talep etmesi 👉 maliyetlerin artması 👉 fiyatların artması halinde bir döngüyü tetikler. Bu döngü de fiyatlardaki beklentiyi ve enflasyonu kartopu üzere büyütür.
Enflasyon çeşitleri nelerdir?
Yüksek Enflasyon
Hiperenflasyon
Ilımlı enflasyon nedir?
Mal ve hizmetlerin fiyatlarındaki düşük ölçülü artışa verilen isim olurken, ülkelere nazaran bu oran değişmekle birlikte, genel olarak ekonomilerde istenen bir olgudur. İktisatta büyümeyi ve piyasalarda, üretimde canlılığı sağlar.
Yüksek enflasyon nedir?
Fiyatların ekonomiyi olumsuz etkileyebilecek düzeyde artışı olurken, süratli yükselişe bağlı olarak paranın kıymetini belirlemeyi zorlaştırıcı bir niteliği bulunur. Bu da alternatif alanlara yatırma yöneltebilir. Son süreçte gayrimenkul ve araba fiyatlarındaki yükseliş buna örnek gösterilebilir.
Hiperenflasyon nedir?
Olağanüstü koşullarda ortaya çıkmasıyla tanınsa da fiyatların çok kısa müddette çok artış yaşadığı halleri tanımlarken, uzun vadede çok yüksek artışlar için de kullanılır. Para ünitesinde süratli bir paha kaybına yol açarken, ülkelerin yerli para üniteleri yerine döviz cinsinden fiyatlama yapmasına neden olur. Ekonomiler üzerinde yıkıcı tesirleri bulunur.
Enflasyonun çeşidine bağlı olarak tesiri belirlenirken, yükseldikçe olumsuz tesirleri artar.
Sabit ve dar gelirli kesimde fiyatlardaki yükseliş tıpkı süratte yükselmeyen gelirlerle birlikte daha az satın alma gücü manasına gelir.
Yerel para ünitesindeki paha kaybı, yatırımlarda temkin nedeniyle azalmaya neden olur.
Son süreçte para arzı yaratmamak ismine kredilerdeki faizlerin düşse de kısıtlanması bu formda görülürken, KKM ile kurdaki stabilitenin sağlanma çalışması da maliyet enflasyonunu engellemek maksatlıdır.
Tasarruflar harcamaya yönelir.
Fiyatlarda artış beklentisi tüketicinin gelecekte tıpkı oranda alım gücü olmayacağı fikriyle harcamalarını öne çekmesi manasına gelir. Son 1 yılda harcamalardaki artış bu biçimde de açıklanabilir.
Gelir dağılımında adaletsizlik artar.
Sabit gelirli kesimde enflasyon seviyesinde gelir artışı olmadığı sürece fiyat artışlarından az etkilenen gelir kümelerinin alım gücü yükselir. Sektörel farklılıklar da bu adaletsizliğe dahil olabilir.
