Türkiye-Ermenistan hattında hassas görüşmeler

Türkiye ile Ermenistan ortasında başlayan olağanlaşma görüşmeleri, bölgede barış, istikrar ve işbirliği için umutları arttırdı.

Uzun yıllar sonra diplomatik bağlantıların kurulması, hudutların açılması ve ulaşım yollarının işler hale gelmesi durumunda, Güney Kafkasya’da barış ve ekonomik kalkınmaya da kapı aralanmış olacak.

Lakin 14 Ocak’ta Moskova’da başlayan görüşmeler kamuoylarında olumlu bir hava yaratmış olsa da, sürecin başarısı önünde birçok zorluk da bulunuyor.

Her iki ülkedeki iç siyasi dinamikler kadar, Rusya, Azerbaycan, İran üzere bölge devletlerinin beklentileri ve Ermeni diasporasının tesiri, süreci etkileyebilecek kıymetli faktörler ortasında yer alıyor. ABD ve Çin üzere global aktörler ortasında artan jeopolitik rekabet de süreci etkileyebilecek bir başka faktör.

Bu nedenle birçok uzman, olağanlaşma görüşmelerinin hassas ve son derece kırılgan bir tabanda ilerleyeceğini, birçok sınamayla karşı karşıya kalınabileceğini lisana getiriyor.

İhtiyatlı optimistlik

Nigar Göksel

Milletlerarası Kriz Kümesi (ICG) Türkiye Yöneticisi Nigar Göksel, DW Türkçe’ye yaptığı değerlendirmede, tarafların birinci evrede karşılıklı küçük adımlarla, inanç artırıcı tedbirlerle ilerleme kaydetmek isteyebileceğini söyledi.

Göksel bu çerçevede, Türkiye’den uçak seferlerinin tekrar başlatılması, Ermenistan’ın Türk mallarına uyguladığı ambargoyu kaldırması üzere açılımların, diğer adımlarla da devam ettirilebileceğini aktardı.

“Ermenistan ile Azerbaycan ortasındaki sürecin seyri üzere, görüşmeleri etkileyebilecek pek çok değişken var” diyen Göksel, bu nedenle gelişmeleri “ihtiyatlı bir iyimserlik” içerisinde takip ettiklerini vurguladı.

Olumlu havada başladı

Türkiye’nin atadığı özel temsilci Serdar Kılıç ile Ermenistan’ın özel temsilcisi Ruben Rubenyan’ın Moskova’da yaptıkları birinci görüşmenin “olumlu ve yapıcı” bir atmosferde gerçekleştiği açıklandı.

Görüşmenin akabinde yapılan açıklamada, sürecin “tam olağanlaşma hedefiyle” ve “ön koşul olmaksızın” sürdürüleceği, tarafların bu bahiste mutabık kaldığı duyuruldu.

Bu açıklama olumlu yankı bulurken, geleceğe ait beklentileri de arttırdı.

Azerbaycan denklemin kesimi

Türkiye, Ermenistan’ın bağımsızlığını Aralık 1991’de tanımış fakat 1993 yılında, Ermenistan’ın Azerbaycan topraklarını işgali nedeniyle hudutlarını kapatmıştı.

30 yıldır diplomatik bağlantıları bulunmayan iki ülke ortasında olağanlaşma için sonuncusu 2009 yılında gerçekleşen iki teşebbüs de büyük ölçüde Azerbaycan’ın itirazları nedeniyle sonuçlandırılamamıştı.

Ankara-Erivan sınırındaki üçüncü olağanlaşma teşebbüsünün yolunu açan ise, Azerbaycan’ın 2020 yılında, Türkiye’nin askeri takviyesi ile Dağlık Karabağ savaşını kazanması, topraklarının büyük bir kısmını geri alması oldu. Bu gelişme ile Ankara-Erivan çizgisindeki müzakerelerin de yolu açıldı.

Fakat hassas bir tabanda başlayan bu görüşmelerde Ermenistan ile Azerbaycan ortasında tahlile kavuşturulamamış mevzuların yeni bir ihtilaf sürecini tetiklememesi kritik ehemmiyet taşıyor.

“Geniş bölgesel vizyon”

Pekala, Türkiye’nin son açılım atılımının gerisinde ne yatıyor? Bu soruyu yanıtlayan ICG Türkiye Yöneticisi Nigar Göksel’e nazaran, Türkiye’nin Ermenistan ile alakalarını olağanlaştırma gayesi, daha geniş bir bölgesel vizyonu yansıtıyor.

“Kanımca Türkiye, Ermenistan ile olağanlaşmayı, iki ülke sonunun açılmasının ötesinde, vakte yayılan bir bölgesel entegrasyonun modülü olarak görüyor” diyen Göksel, şöyle devam etti:

“Türkiye bu istikamette adımlar atarken, istediğinde onu engelleyebilecek Rusya’yı karşısına almamaya dikkat ediyor. Kara ve tren ulaşım yollarıyla Ermenistan üzerinden daha geniş coğrafyalara açılım sağlamayı hedefleyen Türkiye’nin, ticaretin geliştirilmesine ehemmiyet verdiğini düşünüyorum. Bu yolla da birebir vakitte bölgedeki varlığını derinleştirebileceği, kültürel ve ticari varlığını, yumuşak gücünü pekiştirebileceği değerlendirmesini yaptığı görüşündeyim.”

“Normalleşme fırsatı var”

Dağlık Karabağ savaşında hezimete uğrayan, iktisadı zorda olan Erivan için de Ankara ile diplomatik alakaların kurulması, Türkiye ile hudut kapılarının açılması, ekonomik açıdan büyük ehemmiyet taşıyor.

Erivan merkezli niyet kuruluşu Globalleşme ve Bölgesel İşbirliği Analitik Merkezi’nin İdare Şurası Lideri Stepan Grigoryan, DW Türkçe’ye yaptığı değerlendirmede, “Türkiye ile Ermenistan ortasında olağanlaşma, bölgenin istikrara kavuşmasını sağlayabilir. Kıymetli ulaşım yollarının açılmasını sağlayarak da ekonomik kalkınmaya ivme kazandırabilir” dedi.

Türkiye ile Ermenistan ortasında olağanlaşması için bir fırsat bulunduğunu vurgulayan Grigoryan, Ankara’nın Ermenistan üzerinden Azerbaycan ve Orta Asya’ya ulaşımı açmak istediğini, Erivan’daki hükümetin de bunları görüşmeye hazır olduğunu söyledi.

Erivan’ın ‘yeni koşul’ telaşı

Türkiye ile bağlantılarda olağanlaşmanın sağlanmasıyla bölgede diyaloğun güçlenmesini umduklarını söyleyen Grigoryan, “Türkiye ile münasebetlerin normalleşmesinin, Ermenistan-Azerbaycan alakalarına de olumlu tesir sağlaması umut ediliyor” dedi.

Ermenistan’ın “ön şartsız normalleşmeye” hazır olduğunu, Türkiye’nin de bu tarafta irade beyan ettiğini söyleyen Grigoryan, lakin Türk tarafının görüşmeler sırasında tavrını değiştirmesi ve yeni ön şartlar öne sürmesinin de mümkün olduğunu kaydetti.

Grigoryan, Türkiye’nin Ermenistan ile olağanlaşmayı, Ermenistan-Azerbaycan alakaları ile ilişkilendirmesi halinde bunun süreç için kıymetli bir probleme dönüşeceğini de kelamlarına ekledi.

Soykırım tartışması ve diasporanın tavrı

Geçmişte, Ankara-Erivan sınırındaki olağanlaşma teşebbüslerine, Ermeni diasporasındaki tesirli kümelerden sert itirazlar yöneltilmiş, bağlantıların olağanlaşması için 1915’deki katliamların Türkiye tarafından soykırım olarak tanınması şartı öne sürülmüştü.

Son yıllarda Almanya, Fransa üzere birçok ülke parlamentosunda soykırım kararlarının kabul edilmesi, ABD Lideri Joe Biden’ın da 24 Nisan açıklamasında soykırım tarifini kullanması, diaspora tarafından değerli kazanımlar olarak görülüyor.

Nikol Paşinyan

Diasporanın tesirli kuruluşları, Ankara’dan taleplerini gündemde tutmaya devam ederken, Dağlık Karabağ savaşında Türkiye’nin Azerbaycan’a vermiş olduğu dayanak nedeniyle, daha sert bir hal içinde bulunuyorlar.

Siyasi analist Grigoryan ise, diasporanın olağanlaşma teşebbüslerine karşı çıkmasının mevcut konjonktürde Ermenistan hükümeti üzerinde fazlaca bir baskı oluşturmadığını söyledi. Mevcut hükümetin 20 Haziran 2021’de tekrar seçildiğine işaret eden uzman, Nikol Paşinyan hükümetinin geniş bir halk dayanağına sahip olduğunu vurguladı.

Batı nasıl rol üstlenebilir?

ABD ve AB tarafından yapılan açıklamalarda, Türkiye ile Ermenistan ortasındaki olağanlaşma görüşmelerinin başlaması memnuniyetle karşılandı. Batılı başşehirler, bu süreçte bilhassa Ermenistan’ın ekonomik izolasyonunun hafifletilmesine ve Rusya’ya bağımlılığının azaltılmasına ehemmiyet atfediliyor.

Stepan Grigoryan, hem ABD hem de AB ülkelerinin olağanlaşma gayretlerine faal bir halde takviye verebilecekleri görüşünde. Grigoryan, “Ayrıca Batı, Türkiye’ye, memleketler arası hukuku ihlal ederek, Azerbaycan’ın Ermenistan ve Dağlık Karabağ’daki Ermenilere karşı başlattığı savaşta üstlendiği yıkıcı rolü hatırlatmalıdır. Türkiye artık atacağı adımlarla, Ermenistan ile ilgilerini olağanlaştırarak, milletlerarası toplumdaki prestijini kısmen de olsa düzeltebilecektir” görüşünü lisana getirdi.

Rusya’nın takviyesi sürer mi?

Ankara-Erivan sınırındaki olağanlaşma uğraşlarında Rusya’nın oynadığı rol en çok merak edilen bahislerin başında yer alıyor.

Türkiye ve Ermenistan özel temsilcileri ortasındaki birinci görüşmeye, Rusya Dışişleri Bakanlığı konut sahipliği yaptı. Lakin taraflar görüşmelerin arabulucu olmaksızın, direkt görüşmelerle yürütüleceğine dikkat çekiyor.

Geçmişte Ermenistan’ın Moskova büyükelçisi olarak da misyon yapmış olan memleketler arası ilgiler uzmanı Stepan Grigoryan, Rusya’nın rolünü değerlendirirken şu dikkat alımlı değerlendirmeyi aktardı:

“Rusya resmi açıklamalarında bu süreci desteklediğini söylüyor. Lakin bu dayanağın ne kadar süreceğini söylemek güç. Ermenistan-Türkiye münasebetlerinin olağanlaşması durumunda, Rusya’nın Ermenistan’daki askeri varlığına, askeri üslerine, bundan sonra gerek olup olmadığı da sorgulanmaya başlanacaktır.”

Kritik 9. husus

Pekala, o vakit Rusya’nın ataklarının gerisinde ne yatıyor? Kafkaslar’daki gelişmeleri yakından takip eden uzmanlardan Daria Isachenko, Rusya’nın 2020 Kasım ayında devreye girerek Ermenistan ile Azerbaycan ortasında ateşkes sağladığını hatırlattı ve Moskova’nın Türkiye-Ermenistan bağlarının olağanlaşmasını de bu mutabakatın uygulanmasının bir gereği olarak gördüğünü kaydetti.

Daria Isachenko

Berlin merkezli Uygulamalı Türkiye Araştırmaları Merkezi (CATS) uzmanlarından olan Isachenko, DW Türkçe’ye gelişmeleri değerlendirirken, Ermenistan-Azerbaycan ateşkes muahedesinin 9. unsurunda, bölgedeki tüm ekonomik ve ulaşım ilişkilerinin açılmasının üzerinde durulduğuna dikkat çekti.

Bu unsurda ayrıyeten Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti’ni Azerbaycan’a bağlayan yeni ulaşım temaslarının oluşturulacağı belirtiliyor.

Putin takviyesinde samimi değil mi?

Daria Isachenko, Rusya’nın bu süreci destekliyormuş üzere göründüğünü, lakin kimi uzmanların Moskova’nın gerçekte bunu çok da istemediğini düşündüklerini, bu nedenle Kremlin’in gelecekte engelleyici haller içine girebileceğinin konuşulduğunu söyledi. CATS uzmanı Isachenko, şöyle devam etti:

“Evet, ulaşım kontakları açıldığı takdirde Türkiye’nin Hazar Denizi ve Orta Asya’ya erişiminin yolu açılacak. Burada Azerbaycan ve Rusya, Zengezur Koridoru’nun kastedildiğini söylerken, Ermenistan bunu şimdilik kabul etmiyor. Fakat mutabakat, her hâlükârda ulaşım koridorunun denetiminin Rusya’da olmasını öngörüyor. Öte yandan Rusya’nın aslında gerçekte bu ulaşım yollarının açılmasını çok da istemediği, istiyormuş üzere tavır takındığı da konuşuluyor.”

Öngörülmesi güç süreç

Son gelişmelerle birlikte Rusya’nın Kafkaslar’daki gücünün daha da artması, Moskova’nın gelecekte nasıl ataklar yapabileceğini, Türkiye-Ermenistan olağanlaşmasına nasıl tesirde bulunabileceğini daha da kıymetli hale getiriyor.

Rusya birtakım alanlarda Türkiye ile çok yakın işbirliği yürütürken, Libya, Suriye, Ukrayna üzere ihtilaflarda taraflar sık sık karşı karşıya geliyor, Moskova, Ankara’ya karşı sert adımlar atmaktan çekinmiyor. Tansiyonların arttığı devirlerde Rusya’nın, Türkiye’den ithalata engellemeler getirmesi, ya da turizmde, seyahatlerde sınırlamalara gitmesi, yakın devirde sık sık görülen adımlar oldu.

İhtilaf bölgelerinde önümüzdeki günlerde yaşanabilecek gelişmelerin Rusya-Türkiye bağlantılarına nasıl yansıyacağı, Moskova’nın Türkiye-Ermenistan görüşmelerine dönük nasıl hal alacağı belirsizliğini koruyor.

Uzman Daria Isachenko’ya nazaran Türkiye’nin elinde de, Rusya’ya karşı kullanabileceği kıymetli kozlar bulunuyor.

Isachenko, Putin’in Rusya’nın fakat bir deniz gücü olması halinde bir muhteşem güç olabileceğine inandığını hatırlatarak, Rusya için Karadeniz’in ve Boğazlar’dan Akdeniz’e geçebilmenin çok büyük ehemmiyet taşıdığını, bu nedenle tansiyonlara karşın Türkiye ile sürdürülebilir ilgilerin kıymet taşımaya devam edeceğini söyledi.

Bedel Akal

© Deutsche Welle Türkçe