Dünya tarihindeki salgın hastalıkların, dünyayı kalıcı olarak değiştirmek üzere beklenmedik bir sonucu var. Örneğin Christopher Columbus 1492’de …
Dünya tarihindeki salgın hastalıkların, dünyayı kalıcı olarak değiştirmek üzere beklenmedik bir sonucu var. Örneğin Christopher Columbus 1492’de Atlantik Okyanusu’nu geçip Kuzey Amerika’ya vardığında, yalnızca yeni bir kıta keşfetmekle kalmamış, Eski Dünya’nın salgın hastalıklarını Yeni Dünya’ya taşımıştı. Columbus’un birinci durağı olan, bugün Haiti ile Dominik Cumhuriyeti’nin bulunduğu Hispaniola’da yaklaşık 250 bin yerli yaşıyordu. Bu yerlilerin maruz kaldığı Avrupa hastalıkları sonucunda 1517’de nüfusun %95’i yok oldu, yani yaklaşık 235 bin kişi yeni hastalıklardan öldü. Bu mevzuda tıbbi ispatlar kâfi olmasa da Columbus’un Yeni Dünya’ya 30 farklı hastalık taşıdığı düşünülüyor. Amerika kıtasına Avrupa’dan taşınan hastalıklar ortasında çiçek hastalığı, kızamık, grip, difteri, tifo, kolera, sıtma, boğmaca, frengi ve tetanos üzere, 21.yüzyılda bizim bile hala çocukken aşısını olduğumuz hastalıklar bulunuyor.
Avrupa sahiden de yüzyıllar boyunca salgınlardan kendini kurtaramadı. 1347’deki veba salgınında Avrupa nüfusunun üçte birinin öldüğü, Venedik üzere kimi kentlerin nüfusunun yüzde 60’ını kaybettiği varsayım ediliyor. Rönesansın başlangıcına denk gelen bu salgına sonraki yüzyıllarda diğer salgınlar eklendi. Devrin sanatkarları, vefatın kaçınılmazlığını kuru baş içeren ‘memento mori’ (‘Öleceğini unutma’ manasındaki Latince deyim) kompozisyonlarıyla görselleştirdi.
Aslına bakılırsa 14.yüzyıldan 17.yüzyıla kadar, Rönesans ile Barok ortasında geçen devirde birçok büyük usta salgın hastalıklara şahit oldu. Michelangelo ve Rembrandt üzere Avrupa sanatının en kıymetli isimleri, hayatlarının bir periyodunda salgınlara denk geldiler. Kimi sanatkarlar ise salgın vakitlerinden sağ kurtulamadı. Alman sanatçı Genç Hans Holbein (1498 – 1543), 30’lu yaşlarındayken iş bulmak için gittiği Londra’da Kral VIII.Henry’nin saray ressamı oldu fakat 1543’teki Londra veba salgını esnasında öldü.
Avrupa sonraki yıllarda da salgınlardan kurtulamadı. Venedik fotoğrafının büyük ustası Tiziano (y.1488-1576), 1576’daki veba salgınında öldü. Bu açıdan bakıldığında, Tiziano’nun son yapıtı Pieta, karanlık atmosferi ve fizikî acıyı dramatik bir gerçekçilikle yansıtması açısından sanatkarın içinde bulunduğu toplumsal ortamı da anlatan bir niteliğe sahip.
16-17.yüzyıldan sonra tıp biliminin giderek gelişmesi, tüm Avrupa’nın üniversitelerle dolması ve bilimin yük kazanması, sonraki yüzyıllarda salgınları önlemeye yetmedi. Avrupa’daki en büyük salgınlardan biri olan İspanyol gribi, Norveçli sanatçı Edvard Munch’un (1863-1944) bile kapısına kadar gelmişti. Munch’un salgın esnasında yaptığı “İspanyol Gribinden Sonra Otoportre” (1919) isimli yapıtı, sanatkarın salgından kurtulmuş olsa da sarındığı battaniyesinin içinde ne kadar hüzünlü olduğunu görselleştirir. Avusturyalı sanatçı Gustav Klimt (1862-1918) ise Munch kadar şanslı değildi. Felç geçirdiği için yatırıldığı hastanede pnömoni kaptı ve İspanyol Gribi salgınını başladığı sırada öldü.
KORONA, İSPANYOL GRİBİNDEN DAHA İNSAFLI ÜZERE GÖRÜNÜYOR
20.yüzyılda iki dünya savaşı, büyük soykırımlar ve bir de İspanyol gribi yaşandı. Dünya genelinde 500 milyon şahsa bulaşan bu hastalık yüzünden 100 milyon kişi öldü. Bu sayı I.Dünya Savaşı sırasında ölen sivillerin ve askerlerin sayısından fazlaydı. Olağan gribe benzeyen belirtileri ortasında ateş, burun akıntısı, bulantı ve ishal vardı. Birçok bireyde pnömoniye neden oldu ve tıpkı koronada olduğu üzere beşerler kan ve akıntıyla dolan akciğerleri kâfi oksijen alamadığı için öldüler. İspanyol Gribi’nde en çok çocuklar ve gençler ömrünü yitirdi.
20.yüzyıl başında Avusturya dışavurumculuğunun en sıra dışı ve tartışma yaratan ismi olan Egon Schiele, 1918’de 49. Viyana Secession standında kazandığı muvaffakiyetin akabinde, yalnızca birkaç ay sonra İspanyol Gribi’nden ölen isimlerden biriydi. “Aile” ismini taşıyan ve tamamlayamadığı son fotoğrafında, eşi Edith ve doğmamış çocuğunu betimlemişti. Yazdığı son mektupta eşinin durumunu annesine şöyle anlatıyordu: “Edith sekiz gün evvel İspanyol Gribi’ne yakalandı ve pnömoni oldu. Hastalık çok önemli ve mevt riski var; kendimi en berbatına hazırlıyorum.” Edith, karnındaki bebeğe altı aylık gebeyken öldü. Üç gün sonra ise Egon Schiele 28 yaşında hayatını kaybetti.
20. YÜZYILIN BİTMEYEN SALGINI: AIDS
Tarihî süreklilik içinde bakılınca aslında korona günümüzün tek salgını değil. 20.yüzyıldan devraldığımız ve 21.yüzyılda hala tahlile kavuşmamış birkaç salgın hastalığımız daha var. Mesela bayanlarda rahim ağzı kanserine yol açan lakin taşıyıcı olan erkeklerin hiç farkına varmadığı HPV yahut 1980’lerin sonunda ünlülerin yakalanmasıyla bütün dünyanın öğrendiği AIDS çağımızda kesin tedavisi olmayan hastalıklardan kimileri.
Birleşmiş Milletler datalarına nazaran 2018’de AIDS ile yaşayan kişi sayısı 37,9 milyon ve yalnızca 2018’de 770 bin kişi AIDS sebebiyle öldü. Bağışıklık sisteminin çökmesine yol açan AIDS’in hala kesin bir tedavisi yok. AIDS virüsüyle yaşayanların 20,6 milyonu güney Afrika ülkelerinde yaşıyor. AIDS de tıpkı korona üzere virüs kaynaklı bir hastalık, üstelik hala devam eden küresel bir pandemi. 20.yüzyılın ortalarında batı Afrika’da primatlardan beşere geçtiği anlaşılan AIDS virüsü, 1981’de birinci defa ABD tarafından tespit edildi.
1980’li yıllar boyunca birçok ünlünün de yakalandığı AIDS ile uğraş için çok sayıda kampanya yapıldı ve AIDS hepimizin hayatını kalıcı olarak değiştirdi. Bugün, rastgele bir ameliyatın öncesinde ya da evlilik için müracaat yaparken bile AIDS testi yaptırmak zorunda olmamız, kimi hastalıkların salgın hale gelmesinin bütün dünyanın sıhhat sisteminde kalıcı olarak iz bıraktığının delili.
AIDS’ten ölen ünlü oyuncular ve Freddie Mercury üzere müzisyenler haricinde, sanat dünyasından iki isim, hastalığa yakalanmalarından sonra tüm miraslarını AIDS araştırmalarına vakfetti.
32 yaşında AIDS’ten hayatını kaybeden Keith Haring (1958-1990), New York’ta yaptığı graffiti’lerle ünlü olmuştu. İmzası haline gelen çizgisel figürünü duvarlara uyguluyordu. Figürü o kadar sevilmişti ki dünyanın her yerine büyük boyutlu duvar fotoğrafları uygulamak üzere davet ediliyordu ve gittiği yerlerde çocuklarla birlikte duvarlara fotoğraf yapıyordu. Pop Shop isimli dükkanını açmasından bir yıl sonra 1987’de AIDS’e yakalandığını öğrendi. Bugün AIDS hastalarının bu virüsle ortalama 11 yıl yaşayabilmeleri kelam konusu lakin 1980’li yıllarda şimdi virüsle ilgili çalışmalar yeni başlamıştı. Haring, AIDS olduğunu öğrendiğinde pes etmedi. Son üç yılında çok sayıda eser üretip bir vakıf kurdu. Keith Haring Foundation, bugün hala AIDS’e yönelik farkındalık kampanyaları üretmek için ve çocuklar için çalışıyor.
AIDS pandemisinin başlamasının akabinde bugüne kadar toplam 35 milyon kişi, AIDS virüsünün bağışıklık sistemlerini yorması yüzünden maruz kaldıkları farklı hastalıklardan ötürü hayatını yitirdi. Keith Haring son günlerine kadar AIDS’e dair farkındalık yaratacak eserler üretmeye devam ederken 1989’da her dakikada bir Amerikalı’ya AIDS teşhisi konuyordu ve saat başı 4 kişi AIDS yüzünden ölüyordu. 1991’de AIDS yüzünden yalnızca ABD’de ölenlerin sayısı 100 bin şahsa ulaşmıştı.
Keith Haring’in 1989’da ürettiği, ‘Sessizlik eşittir ölüm’ yazılı posterinde, üç maymunu oynayan üç figür görülür. Poster, AIDS hastalarının toplumdan dışlanmamak için hastalıklarını gizlemek zorunda kalmalarına gönderme yapar. 1980’li yıllarda virüsün nasıl bulaştığı ve nasıl tedavi edileceği tam olarak bilinmediği için birçok yanlış bilgi yayılmıştı. Prenses Diana, AIDS’in tokalaşmayla bulaşmayacağını göstermek için, bir AIDS hastasıyla tokalaştığı fotoğrafının basında yer almasını sağlayarak yanlış bilgilerle uğraş için uğraşan isimlerden biri olmuştu. ABD hükümeti ise AIDS hastalarına gereğince takviye olmuyordu. Virüsü kapanların bağışıklık sistemini güçlendirmek için kullanmaları gereken ilaçlar çok değerliydi ve tüm dünyada AIDS hastalarına tedavi dayanağı sağlayabilmek için bağış kampanyaları başladı.
Tıpkı Keith Haring’in posterinde anlatıldığı üzere, hastalığını gizleme gereksinimi hisseden isimlerden biri Queen’in vokali Freddie Mercury’ydi. Kasım 1991’de AIDS ile ilişkili olarak yakalandığı pnömoni yüzünden öldü. Ölmeden kısa mühlet evvel kamuya AIDS olduğunu duyuran Mercury, “Çevremdekileri koruyabilmek için hastalığımı gizlemek zorunda kaldım. Artık arkadaşlarımın ve hayranlarımın gerçeği öğrenmesinin vakti geldi. Umarım, tüm dünya bu vahim hastalıkla uğraşa hekimlerimle ve benimle birlikte katılır” diyordu.
Freddie Mercury’nin vefatından derinden etkilenen Elton John, 1992’de ABD’de, 1993’te ise İngiltere’de Elton John AIDS ile Gayret Vakfı’nı kurdu. Bu vakıf geçtiğimiz hafta, koronayla uğraş için 1 milyon dolarlık bağış yapmış durumda.
KORONA, ‘MARJİNALLERİN’ HASTALIĞI DEĞİL
1989’da Keith Haring ile tıpkı yılda ölen Amerikalı fotoğrafçı Robert Mapplethorpe ise hastalığını gizlemek yerine fotoğraflarıyla belgeleme yolunu seçmişti. Koleksiyoner eski sevgilisi Sam Wagstaff 1987’de öldüğünde, gay olduğu bilinen Mapplethorpe’un AIDS kapmış olduğu anlaşıldı. Mapplethorpe, tedavi bulmak için çalışan Amerikan AIDS Araştırma Vakfı’na (amfAR) takviye verdi. Kendi ismini taşıyan bir vakıf kurup AIDS araştırmaları ve görsel sanatlara vefatından sonra da dayanak verdi.
Salgın hastalıklara sanat tarihinin penceresinden baktığımızda, bu tip hastalıkların, yalnızca sanatkarların değil, herkesin hayatında kalıcı bir değişikliğe neden olduğunu söylemek mümkün. Şu sıra sıhhat dalı çalışanları insanüstü bir efor sergileyerek koronayla çaba ederken, sıhhat sisteminin yükünü hafifletmek ismine konuta kapanmış olan bizler, bilim insanlarının umut veren bir tahlil bulmasını bekleyerek vakit kaybetmemeliyiz. 1981’de resmi olarak tanımlanan AIDS’in bile hala kesin bir dermanının olmadığını anımsayacak olursak şu sıra yapılması gereken şeyin, koronayı hayatımızın yeni bir gerçeği olarak kabul edip bu gerçeğe nazaran yaşayacağımız yeni bir dünya nizamı hayal etmek olduğunu söyleyebiliriz. Örneğin 65 yaş üstüne sokağa çıkma yasağı uygulamak yerine, işgücüne katılmayan yaşlılarla ilgilenmek manasında Küba’daki sistemden çıkarabileceğimiz dersler olabilir. Fiyatsız sıhhat hizmeti sağlanması konusunda AIDS bile ABD’deki sistemi değiştirememiş olsa da koronanın bütün dünyada kalıcı değişikliklere neden olma ihtimali yüksek. Bu noktada, sistemin aksak noktalarını eleştirip ütopik bile olsa tahlil teklifleri sunmak büyük kıymet taşıyor. Zira korona, 20.yüzyılda AIDS’in yalnızca ‘toplumun marjinal kesimlerinde’ görülen bir hastalık olarak dışlanması üzere bir lükse imkan tanımıyor.
