Geçtiğimiz mart ayından bu yana pandemi nedeniyle konutlarımızda çok daha fazla vakit geçiriyoruz. Bu sürecin bize sorgulattığı kavramlardan biri …
Geçtiğimiz mart ayından bu yana pandemi nedeniyle konutlarımızda çok daha fazla vakit geçiriyoruz. Bu sürecin bize sorgulattığı kavramlardan biri de toprakla, tabiatla kurduğumuz bağdı. Çok katlı apartmanların bizi topraktan, ağaçtan ve onlara verdiğimiz değerden uzaklaştırmış olduğu gerçeğiyle daha sert bir formda yüzleştik. Bu nedenle köye dönüşler, bahçeli konut arayışlarının da arttığını söyleyebiliriz. Pekala geriye dönüp baktığımızda Osmanlı ve Türkiye tarihi boyunca ağaçla, toprakla nasıl bir bağımız vardı? Bu sorunun yanıtını orman mühendisi ve ormancılık tarihi araştırmacısı olan Erhan Kılıç’ın kitabında bulmak mümkün. Osmanlı’dan Türkiye Cumhuriyeti’ne Ağaç Bayramları isimli değerli bir çalışmaya imza atan Kılıç, yapıtta ağaca bakışımızın tarihi serüvenini ele alıyor. Hem 11 Kasım’da iki yıldan bu yana kutlamaya başladığımız Ulusal Ağaçlandırma Günü’nü hem de öteden beri kutlanan Ağaç Bayramı’nın geçmişini, bu bayramların kültür tarihimizdeki yerini de görmüş oluyoruz. Kılıç’la İstanbul’un üç gün süren ağaç bayramlarından, Kazım Karabekir Paşa’nın ağaç sevdasına ağacı ve ağaç bayramlarımızı konuştuk. Kurtuluş Savaşı’nın en hararetli günleri Meclis’ten ormancılık maddelerinin çıkarıldığını, Karabekir Paşa’nın savaşı ormanlar sayesinde kazandığımızı söylediğini de belirtti.
Çalışmanızda bu bayramın aslında çok eski bir gelenek olduğunu bize gösteriyor. Osmanlı’ya dayanan bu geleneğin tohumları nasıl atılmış?
Ülkemizde ağaç bayramlarının tarihi 110 yıllık bir geçmişe dayanıyor. Ağaç bayramları, güzel yetişmiş aydınlarımız sayesinde ülke gündemine girdiğini söyleyebiliriz. 1909 yılında Erzurum vilayetine, Mülkiye kökenli, Coğrafya Öğretmeni ve tıpkı vakitte Bonn (Almanya) Üniversitesi Ziraat Fakültesi mezunu, Mehmet Celal Beyefendi vali olarak atanması bu manada birinci adımların atılmasına neden oluyor. Mehmet Celal Beyefendi, vazifeye başladığı yılın sonbaharında, kent civarına çam ve meşe tohumu ektirdi. Daha kıymetlisi Erzurum Vilayet Meclisi 1910 yılı, nisan ayında aldığı bir kararla, ülkemizin birinci ağaç bayramının temellerini atıyor. Mecliste alınan karar doğrultusunda 13 Nisan günü, bando ve mızıka eşliğinde, kentin halkı ve Sanayi Mektebi öğrencilerinin bulunduğu büyük bir kalabalık, kent civarında hazırlanan alana giderek kavak fidanları dikiyorlar.
Eğitimci Ethem Nejat Beyefendi, Kazım Karabekir Paşa, Siverek Milletvekili Kadri Ahmet Beyefendi, Kaymakam Hamdi Nafi Beyefendi bu işin öncüleridir. Ağaç bayramı tarihine bu isimleri altın harfle yazmak gerekir, çok büyük hizmetleri vardır.
Kazım Karabekir Paşa’nın rolü neden kıymetli?
Kazım Karabekir Paşa, askeri kişiliğinin yanında çocukların eğitimine çok ehemmiyet veren birisidir. Şark Cephesi Kumandanı görevindeyken kurduğu yetimler yurdunda çocuklara farklı alanlarda eğitim imkânı sağlamıştır. Gürbüzler Ordusu namında çocuklar için bir eğitim ordusu kurmuştur. Ayrıyeten çocuklara ağaç sevgisi kazandırmak için Ulusal Mücadele’nin en çetin periyodunda bile ağaç bayramı yapmaktan geri durmamıştır. İzmir İktisat Kongresi Lideri olarak ağaç bayramlarını yapılması için kararlar aldırmıştır. Bu hizmetleri hasebiyle Orman Mektebi Alisi tarafından kendisine Fahri Doktora unvanı verilir. Orman Mektebi ziyaretinde “Kurtuluş Savaşı’nı ormanlar sayesinde kazandık” demiştir. Karabekir Paşa ağaca ve ormana bu türlü bir sevdalı insandır.
Paşa’nın zaferi nasıl ormanlara bağlamasının nedeni ne olabilir?
Paşa bir hakikati tabir etmiştir hakikaten ormanlar savaşın kazanılmasında kıymetli rol oynamıştır. Savaşta, askeri ikmal sağlayan buharlı trenler kâfi kömür olmadığından odun yakarak çalıştırılmıştır. Sandık, top ve tüfek kundakları, at arabası ve kağnı üretimi için gereken kereste yeniden ormanlardan sağlanmıştır. Haberleşmede hayati ehemmiyete sahip telgraf direkleri ormanlardan elde edilmiştir. Örneğin ormanlardan 3 bin 300 direk hazırlanarak Batı Cephesi’ne gönderilmiş, I. Ordu’ya bin ve II. Ordu’ya da 800 direk teslim edilmiş kalan bin 500 direk Afyonkarahisar’ın Çay ilçesinde depolanmıştır. Öteki bir katkısı ise savaş sebebiyle aç ve perişan kalan halkın geçimini temin edebilmesi köylülere yönelik Baltalık Kanunu çıkarılmıştır. Bu kanunla her köylüye makul oranda baltalık ormanı verilmesi yoluna gidilmiştir. Halk ekonomik olarak desteklenmiş, yeni bir gayrete motive edilmiş ve geçimini temin edecek seviyeye getirilmek istenmiştir.
GELECEĞİMİZ İÇİN FİDAN DİKİYORUZ DEDİK
Mesela İstanbul’da 3 gün süren bir ağaç bayramı yapılıyor. Bunu o günün kaideleri içinde nasıl pahalandırmak lazımdır?
Bu tarihteAnadolu büsbütün düşman işgalinden kurtarılmış olmasına rağmen İstanbul kenti hala işgal altındaydı. Lozan görüşmeleri önemli meseleler sebebiyle 4 Şubat 1923 tarihinde kesintiye uğramıştı. Hatta tekrardan savaş ihtimali bile ortaya çıkmıştı. İstanbul Orman Müdüriyeti’ne bağlı gruplar 3 Mart 1923 günü İngiliz İşgal Kuvvetleri’nin kereste müteahhitlerine yönelik cezai süreçler yaptılar. İlgili şahıslar ormanları yağmalamaktan ötürü mahkemeye verildi ve depolarda bulunan orman emvaline el konuldu. Ardından İzmir İktisat Kongresi’nde alınan kararlar doğrultusunda tüm okulların iştirakiyle adeta işgal kuvvetlerine gövde gösterisi olacak formda ağaç bayramları tertip edildi. İzciler üniformalarını giyerek disiplin halde iştirak sağladılar. Merasimin üçüncü gününe askeri, idari ve aydın şahıslar katıldılar. Verilmek istenen ileti açıktı, üzerinde yaşadığımız toprak bizim ve fidanları da geleceğimizi için dikiyoruz demekti. TBMM Lideri sıfatıyla Mustafa Kemal Paşa, ağaç bayramı için kutlama telgrafı göndermiştir.
Ağaç bayramları için aslında ilçelerin bile derneği var. Örneğin Erzincan Kemah’ta bile Himaye-i Eşcâr Cemiyeti (Ağaçları Muhafaza Derneği) mevcut.
Ormancılık tarihimizde, ağaçlandırma ve ağaç bayramı konusunda en başarılı dernek hiç elbet “Himaye-i Eşcâr Cemiyeti” (Ağaçları Müdafaa Derneği) oldu. Osmanlı Devleti Dönemi’nde kurulan, “Himaye-i Etfal” (Çocukları Koruma) ve “Himaye-i Hayvanat” (Hayvanları Koruma) cemiyetleri fikrinden esinlenerek 20 Şubat 1928 yılında, Kaymakam Hamdi Nafi Bey’in öncülüğünde, Erzincan Kemah’ta kuruldu.
Daha evvel birçok yerde misyon yapmış olan Kaymakam Hamdi Nafi Beyefendi, Kemah ilçesine atandığında tahrip edilmiş bir tabiatla karşılaştı. Aslında burada karşılaştığı görünüm da evvelki misyon yerlerinden farklı değildi. Her vakit; “Ekonominin temeli ağaçtır” diyerek savunduğu fikrini, uygulamaya da dökebilmek için bir topluluk oluşturmaya karar verdi. İlçenin ağaç sevenlerini bir okulda topladı. Aklından geçen cemiyet kurma fikrini anlattı. Okulda daima birlikte yaptıkları uzun tartışmalar sonucunda, “Kemah Himaye-i Eşcâr Cemiyeti” kurulmasına karar verildi. Bu cemiyetin öncelikli gayesi, memlekette meyveli-meyvesiz, her çeşitten ağaçları korumak ve çoğaltmaktı. 1927 yılının soğuk geçmesi ve hayvanların yem bulamaması üzere sorunlar cemiyetin çalışmalarının ehemmiyetini bir kat daha artırmıştı. Himaye-i Eşcâr Cemiyeti’nin çalışmalarına başlamasıyla birlikte, Kemah’ın köylerinde birinci yılda 40 bin fidan dikimi gerçekleştirildi. 800 dönümlük alanda akasya tohumları ekilerek ağaçlandırma çalışmaları yapıldı. Ayrıyeten tamamı meyve ağaçlarından oluşan bir fidanlık da kuruldu.
1930’lu 40’lı, 50’li yıllarda çok sayıda ağaç bayramı yapıldığını biliyoruz. Pekala daha sonra bu bayramlar nasıl gelenekleşmiş?
Ağaç bayramlarının bir mevzuata dayalı biçimde kutlanması için birinci giriş Mehmet Celal Beyefendi tarafından yapılmıştır. Yeniden eğitimci Ethem Nejat Beyefendi okullarda ağaç bayramlarının nasıl ve ne formda kutlanması gerektiğini anlatan bir bildiri hazırlamıştır. Cumhuriyetin birinci yıllarında ağaç bayramları daha çok sivil toplum kuruşları tertibi ile kutlanmıştır. Ağaç bayramı kutlanması birinci defa 1937 yılında yayınlanan 3116 sayılı Orman Kanunu ile mevzuata dahil olmuştur. Devamı yıllarda yeni orman fidanlıklarının kurulması ve ülkede başlatılan ağaçlandırma çalışmaları, ağaç bayramlarının daha kurumsal bir biçimde kutlanması sağlamıştır. Orman Genel Müdürlüğü’nün öncülüğünde bugüne kadar hiç kesintiye uğramadan okullar ve öteki birçok paydaş kuruluşlarla ağaç bayramı yapılmıştır.
Siz ağaç bayramları üzerine çalışmaya neden ve nasıl karar verdiniz?
2018 yılında Bursa Teknik Üniversitesi Orman Fakültesi Kent Ormancılığı Anabilim kolunda yüksek lisansa başladım. Hedefim Osmanlı ormancılığı ile alakalı bir çalışma yapmaktı. Şimdiye kadar yapılan çalışmaların birçoğu Tanzimat sonrası idari teşkilatlanma, yabancı uzmanların öncülüğünde gelişen ormancılık eğitimi, satış-üretim ve ormancılık mevzuatı üzere genel hususlar üzerinde ağırlaşmıştı. Ben hiç çalışılmamış bir hususta araştırma yapmak istiyordum. Eli kalem tutan eski meslektaşlarımızdan Orman Mühendisi Halil Kutluk 1964 yılında ağaç bayramlarıyla ilgili olarak yazmış olduğu makalesinde ağaçlandırma ve ağaç bayramlarının tarihinin kesinlikle yapılması gerektiğini vurgulamıştı. Fakat Halil Kutluk’un 1976 yılında vefat etmesine karşın mesleksel vasiyetinin şimdi yerine getirilmemiş olması üzücüydü. Bunu kendime vazife kabul edip Danışman hocam Prof. Dr. Mustafa Yılmaz’ın uygun görmesiyle çalışmaya başladım. İki yıllık bir çalışma ile tezimi tamamladım. Ardından Orman Mühendisleri Odası Lideri Hasan Türkyılmaz dayanağıyla yüksek lisans tezim kitap olarak basıldı.
Aslında Türk kültüründe de ağacın epey değerli bir yeri var. Bu geleneğin ardında bu tarihî serüvenin olduğunu söyleyebilir miyiz?
Katiyen bunu söylemek, belirtmek gerekiyor. Gerek Türk kültüründe gerekse İslam inancında ağacın çok özel bir yeri vardır. Türk inanışında var olan Hayat Ağacı, yaratılışın kaynağı ve yeraltından gökyüzüne kadar dünyayı ayakta tutan bir direk olarak algılanırdı. Türklerin İslamiyet’i kabul etmesiyle birlikte Hayat Ağacı inancı değişmedi, ağaç yeşil kaldığı sürece onun varlığında Allah’ın; “El-hayat” sıfatının tezahür ettiğine inanıldı. Bugün Anadolu’da birçok tarihi yapıda Hayat Ağacı motifini görmek mümkündür.
Pekala Ağaç bayramlarının bize, yeşile katkısı ne olmuştur?
Ağaç bayramlarının asıl maksadı küçük yaşta insanlara ağaç ve orman sevgisini kazandırmaktır. Bu eğitimi almış ve bu sevgiyi kazanmış her insan ağacı ormanı korur ve yeni ormanların kurulmasına yardımcı olur. Ağaç yaşken eğilir, beşerde yaşı küçükken ağaç sevgisi kazanır. Bununla birlikte bugün yerleşim yerlerinin etrafında bulunan ormanların kıymetli bir kısmı ağaç bayramlarında dikilen fidanlarla meydana gelmiş ormanlardır.
