Modern felsefenin karanlık tarihi

KÂMİL EŞFAK BERKİ

İdeolojinin kendinden ibaret kalmışlığı kelam konusu. Bu kritik eşik, ideolojinin sıkışması, buna rağmen üstten bakışı; başta Din olmak üzere Sanat, Edebiyat-Şiir; hatta Tarihin mecrasıyla bir alışverişi olmamak dirseğine kadar büzülmüş değil mi?

Eski Yunan’da İdeolojinin beliriş önceliğine bakılınca, M.Ö. VI. yüzyıla kadar birikmiş olan ve ironik bir biçimde “Sokrat-öncesi” ayırmasıyla anılan tabiat filozofları sayesinde o toplumda “düşünme etkinliği” çok hareketli bir alandı, toplumu karakterize etmişti. Oylumlu ideoloji sözlükleri bir konuda tıpkı düşünür: Nedir bu? Tabiat filozofları, Tanrı’yı aramaktan çok tabiata takılmışlardı. Birçoklarında Tanrı’yı inkâr bir maksat olmasa da: “Doğanın her durumda tekrar tabiatın kendisi aracılığıyla” tabiatta asal manada bulunan ‘kendilik’lerden yardım alınarak araştırılmasıyla başlamış olan bu sürecin rotasından çıkışını ideoloji tarihçileri saydam bir gösterme ile karşımıza getirirler. Düşünme aktifliğinin söylenler (mitos) ile dinî açıklamaların egemenliğine dayalı “usdışı” ögelerden ayıklanmasıyla, tabiat üstü birtakım kaynaklara başvurmanın bir yerde önü kesilmiş oldu. Sokrates davetsiz konuk üzere konut sahiplerinin tadını kaçıran sorular soruyordu Atina gençlerine. Onun sözel tekniği bir yandan da -kader ironisi çalımlı- küçümsenir. Halbuki Sokrates’in açtığı çığırda birinci yetişen Platon olduğu, ondan da Aristoteles’in oluşması gerçeği ortadadır. Akım, okullaşmıştır.

ZEUS’UN DİNLEŞEN HİKAYESİ

Çağdaş İdeolojinin Karanlık Tarihi Bernard Freydberg Çev. Öznur Karataş VakıfBank Kültür Yayınları 2020 224 sayfa

Sokrates, ruhçuluğu ve tek İlah inanışıyla Atina’yı sarsmıştır. Üstünde durulmaz; apaçıktır: Sokrates Zeus tapısının mutlak gerçeklikle bir ilgisi olmadığını biliyordu. Zeus Batı Afrika’da Atlas sıradağlarının bulunduğu diyarda bir devlet kurmuş olan Kronos’un oğluydu. Halkına çok düzgün olan ve çok sevilen baba ölünce, baş gösteren taht arbedesinde Zeus kendisini İlah ilân etti. O devlet çöktükten sonra hikayesi Yunanistan’da dinleşti.

Günümüz Batı aydınları bu hikayenin içeriğini sorgulama çekingenliğinden sıyrılamıyor denebilir.

Çağdaş İdeolojinin Karanlık Tarihi, muharriri Bernard Freydberg 1947 doğumlu bir Amerikan felsefecisi. Slippery Rock Üniversitesi ve Duquense Üniversitesi İdeoloji kısmında emeritus profesör olarak misyon yapmaktadır. Kitabı Öznur Karakaş Türkçe’ye kazandırdı.

Freydberg “şimdiye kadar yazdığım en tezli kitabım” demekte: Çağdaş ideoloji tarihi dersleri genelde kıymetli şahıslar üzerinden bir ilerleme formunda anlatılır; bu bir manada doğrudur da. Descartes’la başlanır; “rasyonalistler” ve “ampristler” kronolojik olarak devam eder ve bu araştırmayı her iki kesiti birleştirmeye çalıştığı düşünülen Kant’la sona erdirilir. Aklın rolünün belirlenmesinin çağdaş ideolojinin temel konusu olduğunu teslim eder.

Buraya kadar yeterli. Ama Prof. Freydberg içindeki bir huzursuzluktan bahsetmekte. Aklın rolü konusundaki netlik, onu rahatsız etmeye de devam etmekteymiş. Zira diyor: “Bu huzursuzluk, tabiatı gereği çağdaş ideoloji çağının çıkış noktasının öteki bir büyük çağ olan Yunan niyeti oluşu.” Profesör keskin bir virajı süratle alıyor: “Gelgelelim bu türlü yaparak çağdaş ideoloji, yalnızca akıl dışı yollarla erişilebilen Delphi Tapınağı’ndan çıkma o karanlık sahayı bastırmayı başardı.”

Freydberg demiştir ki: “Bu kitapta, öğretileri bir tarafa bırakarak çağdaş araçlarla girilemeyen alanlara yüzümü döneceğim. Başka bir deyişle; niyetin dağıldığı kavşakta, idrak edilmeyi bekleyen en farklı alanlarda dolanacağım. Bu kavşaklara çatlaklar (fissures) diyorum.

Freydberg’in ÖNYARGI’ya tutum aldığı ve yol geliştirdiği besbelli. Yapıtının Giriş kısmına aldığı uzun pasaj, bir meydan savaşını doruktan izliyoruz hissi yaşatabilir. Harfleri büyütüyorum: ANTİK YUNAN ŞİİRİNDEN ve AŞİKÂR BİR YORUM ÜZERİNDEN ELE ALINAN ANTİK YUNAN İDEOLOJİSİNDEN GEÇER. Pekala nedir geçen? YUNAN ŞİİRİ ve ONUN YUNAN İDEOLOJİSİNDEKİ ROLÜNÜN ÖNEMİ…

Heidegger bir manada İdeolojinin sona erdiğini ihsas eserek, Düşünce’ye dönmek gerektiğini açıkça söyler. Türkiyemizde Heidegger’in varoluşçu bir filozof olduğunu Beyoğlu’nda hınca hınç salonlarda teatral pandomime çevirerek sunanlar ne derler bilinmez lakin Heidegger, geriye dönüp Platon’dan başlayarak yeni bir niyet kurmaktan kelam etmişti.

HAKİKATTEN UZAKLAŞTIRAN DOKUNUŞLAR

Kendine has bir sorgulayıcı olan Karl Jaspers, İdeoloji Nedir? kitabında: İdeolojinin Sonu Geldi mi? Kısmında; İdeolojinin Geleceği üzerine Willy Hochkeppel’in sorularını yanıtlarken yeni açılar açar. Tam da felsefî inatlaşmaları fikri sabit haline gelmiş, Hakikat arayışından uzaklaşışları faş eden dokunuşlar bunlar. Onun nezaketen demediğini biz diyelim, Jaspers, kendini Heidegger üzere bir efsane haline getirmeden, tahminen de bundan hassasiyetle kaçınarak. Jaspers’a nazaran: “Felsefe Kutsal Kitap’a dayalı bir din konusunda çalışır: İdeoloji, Batı’da, belirli bir olgu içinde kapanıp kalamaz; gerçekten Nietzsche’ye kadar, büyük bilgelerden hiçbiri Kutsal Kitap’ın, temel bilgisi olmadan ideoloji ile ilgilenmemiştir. Bu olgu bir tesadüf değildir.” İdeoloji, insan toplumu dine dayanmazsa dünyada varlığını zahmetle sürdürür. (Felsefe Nedir? Türkçesi: İsmet Zeki Eyüboğlu)

Prof. Freydberg’in birçok sorguları ortasında Sokrates’in ihmal edilemezliği, Homeros’un mihenk taşı şiiri, Spinoza’ya ayırdığı yer, Kant, Bacon, Leibniz, Nietzsche, Öklit, Platon bağlamları taşları yerli yerine oturtan kıymette çözümlemeler içerir. Pandemi aylarına denk gelmiş olması (Haziran 2020) bir dezavantaj olamaz.