Kimse dilini bilmediği için ABD’de 12 yıl psikiyatri hastanesine kapatıldı! Hayatı belgesele konu oldu…

8 Haziran 1983’te Amerika Birleşik Devletleri’nin Kansas eyaletinde polis, bir kilisede kıyafetleri kirli ve başı karışmış görünen bir bayan buldu.

Kadın polislere anlayamadıkları birkaç söz söyledi. Onunla İngilizce konuştular ancak irtibat kuramadılar. Ortalarından hiçbiri ne dediğini bilmiyordu ve bu iletişimsizliğin sonucu 12 yıl boyunca özgürlüğünü kaybetmesi oldu.

RARAMURİ HALKINDAN BİR YERLİYDİ

O bayanın ismi Rita Patino Quintero’ydu. Meksika’daki Raramuri halkından bir yerliydi.Polis onu bulduğunda, Kansas eyaletindeki Manter kentinde bulunan bir Metodist tapınağının bodrumuna sığınmış haldeydi.

Meksikalı sinema imalcisi Santiago Esteinou, götürüldüğü polis karakolunda kendisini yıkamaya çalışan bir polise vurduğunu anlatıyor.

Esteinou, Rita’nın hayatını anlatan “Yıldızların ve Dağların Kadını” belgeselinin direktörü. Üretimin galası Nisan 2024’te yapıldı.

DOĞADA YAŞAMAK

Yönetmen Esteinou çekimlere 2016 yılında başladı lakin proje 2022 yılına kadar tamamlanamadı.

Rita belgeseldeki röportajında memleketi Chihuahua’nın dağlarına bakarken ana lisanı olan Raramuri konuşuyor ve “Hasta değilim. Tabiatla birlikte yaşamaktan ötürü kendimi çok uygun hissediyorum” diyor.

Raramuri, ayak manasına gelen “rara” ve ışık manasına gelen “muri” sözünden türetilmiş bir tarif ve “hafif koşucular” manasında kullanılıyor.

Raramuri halkı için koşmanın toplumsal ve kültürel ehemmiyeti bulunuyor.

Bu halk, inişli çıkışlı bir topografyada, dereler, ve dağlar ortasındaki Sierra Tarahumara’nın yamaçlarında yaşıyorlar.

Ancak Kansas’ta olduğu müddette Rita’nın memleketine nazaran daha kuru ve soğuk şartlarla gayret etti.

Ve bu onun ABD’deki bir psikiyatri tesisinde 12 yıl mahpus kalmasına yol açtı. 

DİL ENGELİ

Rita sırf Raramuri lisanında akıcı konuşabiliyordu.Kansas’taki mahkeme sürecinde ve sonrasında hastanede tercüman yoktu.

Rita, neler olup bittiğini ve neden kilit altına alındığını anlayamıyordu.Atanan bir resmi tercüman da onun lisanını anlayamadı.

Esteinou, Rita’nın yaşadıklarını BBC Mundo’ya anlatıyor:

“Onu mahkemeye çıkardılar. Yargıç onun akli melekelerinin yerinde olmadığına ve kendisi için tehlike teşkil ettiği sonucuna vardı. Bu yüzden onu bir psikiyatri hastanesine götürdüler.”

Hayatının geri kalan 12 yılı dışlanma, tıbbi şiddet, bürokratik çıkmazlar ve yalnızlıkla geçti.

GERÇEK RİTA KİMDİ?

Rita yetenekli olduğu kadar gizemli de bir bayandı Çobanlık ve ebelik yapıyor, şifalı bitkileri biliyor. Tıpkı vakitte bir zanaatkar ve çamaşırcıydı.

Esteinou’nun belgeseline konuşan aile üyelerine nazaran Rita çok şeyle uğraşmış bir bayandı.1930 yılında doğduğuna inanılan Rita’nın bir hayat arkadaşı ve oğlu olduğu belgeselde anlatılıyor.

Geniş bir koyun sürüsüne sahip olduğu için kendi toplumunda “zengin bir kadın” olarak da tanımlanıyordu.Ancak bir gün her şey değişti ve Rita “korkulan ve istenmeyen” biri haline geldi.

Sürüsü çalınmıştı ve komşuları onu kocasını öldürmekle suçladı; bu tez hiçbir vakit kanıtlanamadı.

O günleri bilen bir bölge sakini Procopio Mancinas, “Olan şuydu ki, ona çok berbat davrandılar. Kocasıyla arbede ettiği, onu dövdüğü ve öldürdüğü dedikodusu yayıldı” diye anlatıyor.

Mancinas, Rita’nın kocasını öldürdüğüne inanmadığını söylüyor.Belgeselci Esteinou’nun araştırması, Rita hakkında bir cinayet soruşturması açıldığına dair kayıta da rastlamadı.Ancak Rita hakkındaki “büyücü” söylentileri de aleyhine çalışıyordu.

Gerçekte ise Esteinou, Rita’nın kimi pürüzlere sahip olduğunu söylüyor.

Rita’nın konuşma sıkıntıları vardı ve oğlu olmadan gezmeye başlamıştı. Bir ortada yaşadığı beşerler ona kaygıyla bakmaya başladı.

Tanıyanlar onun bu müddette hiçbir yerde güzel karşılanmadığını söylüyor.

Mancinas, “Bazı beşerler onu gördüğünde kapıyı kapattılar. Onları öldürmek istediğine inananlar dahi vardı. Ancak o yalnızca açtı ve yemek istiyordu” diye anlatıyor.

Esteinou, bu söylentiler nedeniyle yetkililerin oğlunu elinden aldığını anlatıyor.

Rita’nın Meksika’dan Kansas’a nasıl gittiği hakkında bir bilgi yok, bu arayı yürüdüğü sanılıyor.

NASIL ÖZGÜR KALDI?

Kansas’taki mahkeme birinci olarak üç ay müddetle psikiyatri hastanesine yatırılmasına karar verdi.Bu mühletin sonunda durumu yine değerlendirilecekti fakat atanan avukat da hakim karşısına çıkmadı.

Tercüman eksikliği nedeniyle Rita ile bağlantı kurulamadı. Hastanedeki sıhhat işçisi, onun kökeni hakkında hiçbir fikirlerinin olmadığı istikametinde söz verdi.Hastanede geçen aylar, yıllara dönüştü. Rita konuşamıyordu, yalnızdı ve konutundan uzaktaydı.

Dil mahzuru nedeniyle somut bir teşhis konulmadan ilaç tedavisi alıyordu. Belgeselci Esteinou, Rita’nın durumunun, göçmen ayımcılığının birçok istikametine işaret ettiğini söylüyor: “İngilizce bilmeyen, yoksul ve muhtemelen engelli bir göçmen kadındı”.

Durumun değişmeye başlaması on yıl sürdü. Kansas Engelli Hakları Merkezi, 1994 yılında beş yıldan uzun müddettir hastanede yatan hastaların hadiselerini incelemeye karar verdi. Kuruluş, Rita için Toria Mroz isminde bir avukat atadı.

Belgesele röportaj veren Mroz, “Yaptığımız birinci şeylerden biri tıbbi kayıtlarına bakmaktı. Kayıtlar onun Chihuahua’lı olduğunu ve bir Raramuri yerlisi olduğuna işaret ediyordu” diyor.

Bu kayıtların en başından bu yana Rita’nın evrakında olduğunu söyleyen Mroz, “Buna rağmen 10 yıl geçti ve hala hastanedeydi. ‘Nereli olduğunu, ne lisan konuştuğunu bilmiyoruz’ diyorlardı” diye anlatıyor.

Merkez hastaneye ve 30’dan fazla çalışanına dava açtı. Verilen ziyan için 10 milyon dolar istediler.Rita mahkemede söz veremediği için yasal sürecin de kendine has zorlukları vardı.Esteinou, bu devirde Raramuri lisanını anlayabilen tek bir psikiyatr bulunabildiğini söylüyor.

Rita bu sırada taburcu edildi ve 1995 yılında Meksika’ya döndü. Fakat dava 2001 yılına kadar devam etti. Sonunda arabuluculuk yoluyla çözüldü.Rita’ya 90 bin dolar tazminat verildi lakin toplam fiyatın yaklaşık üçte biri kendisine yardım eden sivil toplum kuruluşuna aktarıldı. Paranın geri kalanının Rita’ya ülkesindeki hayatını kolaylaştırması bekleniyordu.

FAKİRLİK İÇİNDE YAŞAMAYA DEVAM ETTİ

Ancak Rita yoksulluk içinde yaşamaya devam etti. Belgesel imalcisi Esteinou bunun nedenini anlatıyor:

“Mahkeme bir vakıf oluşturdu ve STK tarafından seçilen Beatriz Zapata isminde bir rahibeyi Rita’nın mal varlığının yöneticisi olarak atadı.

“Yaklaşık iki yıl boyunca Rita’ya ayda yaklaşık 300 dolar vermeye başladı ve akabinde tek seferde 6 bin dolar verdi. Lakin daha sonra rahibe parayla birlikte ortadan kayboldu.”

Rahibe birkaç yıl boyunca parayı kendisi için kullandı. Mahkeme rahibeden sadece 10 bin doları geri alabildi.

Sonrasında iki yeni vasi atandı. Parayı yönetmek için ikili her yıl 1000 dolar alıyorlardı. Her ikisi de Rita’yı hiçbir yerde bulamadıklarını argüman etti.

On yıl sonra bu para tükendi.

Rita Patino 2018’de hayatını kaybetti. Vefatının akabinde ailesi ve halkı bir “kutlama” yaptı.

Raramuri halkı, ölüleri bir partiyle onurlandırmanın, bir sonraki varoluşa geçişlerine yardımcı olduğuna inanıyor.

Meksika’ya dönüşü sonrası Rita’nın çok keyifli olduğunu anlatıyor Esteinou.

İkisinin konuşmalarından birinde Esteinou’ya “Burada (memleketimde) bulunmaktan çok mutluyum” demişti.