Absürd’ün iki yüzü: Beckett’den Stoppard’a

Oğul Aşkın

Dramatik olanın ve takip edilebilen öykülerin, savaşan bir dünyadaki muhtevaya ayak uyduramayacak derece aheste olduğu bir devirde ortaya çıkan absürd tiyatro, bir çelişkiler ve terslikler toplamının sahneye yansıtılması olarak anlamlandırılmıştır. Çelişkilerin ve aykırılıkların tanımsal aksiliğinden kaynaklı bir geniş çerçeve değildir absürd. Bu sebepten farklı müelliflerin kullandıkları araçlara karşın bu çerçevenin içinden geçerken gülümsemişlikleri vardır. Lisanın çaresizliği, metinlerdeki şok edici özellikler, kıtlaşan insan fikri, aktarılacak olanın üzerine kapsamlı düşünme, tökezleten sonları kullanma ile Stoppard ve Beckett bir paydaşlık alanının içindedirler. Yıkıma ve uyumsuz olana dair geliştirdikleri tefekkürler ve sistemler, genel manasıyla bilinen absürde göre bir farklılaşımı yaratmıştır.

BECKETT: DRAMATİK YAPI İLE HESAPLAŞMA VE YIKIM

Beckett, hiçlik ve yoksunlaşma merkezli yarattığı metinlerde dramatik yapı ile hesaplaşma ve yıkım içerisindedir. Bu hali ile dramın öte tarafına geçerek dramatik olanın dönüştürülmesini sağlar. Beckett’in metinlerinin çağırdığı pek çok son vardır: Dramatik imkanların sonu, tarihin sonu, toplumun sonu ve öznenin sonu. Tarihin sonu fikri bir savaş kalıntısıdır ve oyunlarının böylesine sonlara sahip olması, seyirci üzerindeki şok tesirini tamamlamaktadır. Hem bir son hem de bir kaynak olarak “hiç”in kullanılışı dramın imkansızlığına dair bir vurgudur da. Beckett Godot’yu Beklerken oyunun da kurmacanın teminatı olan gerçekliği ortadan kaldırarak, kurmacanın kendisini bir gerçek olarak sunmuş ve lisanı tahrip ederek etkiyi büyütmüştür.

Başka absürdlerdeki farklılaşmış kurmacanın muhakkak bir omurga üzerinde yürüyüşünden farklı olarak Beckett büsbütün kurmacadan oluşan bir omurga yaratıp onu bireylerin bilinçaltından peyda olmuş bir lisana eklemlendirmiştir. Sahnede büyüyen anlamsızlık fikri direkt seyirciyi yüzeysel bir temasın üzerine çıkararak çıplak bırakma fikri üzerinedir. Öteki absürd metinlerde karşılaştığımız salt sıkışmışlık, Beckett’de kuvvetli bir tesir üzerine heyetidir. Yalnızca sıkışmış ve yiten insan fikrinin üzerine, alışılmış dramatik yapının ögelerini kullanarak dramatik olanı yıkıma uğratması Beckett’in özgün atılımıdır. Bu atılım, kuvvetli bir sahne-mekan irtibatı yaratıyor. Godot’ta beklemek anlatılmaz, sahnenin tamamı beklemenin ta kendisidir. Dolaylı bir anlatım olduğu içinde Vladimir ve Estragon yüzeye vurarak hiçbir yerdeki yerlerini keskinleştirirler. Sertleşen yer hiçliği, uzamı kırarak meçhul bir vaktin sızmasına neden olur. Şok tesiri kapıdan içeriye girer, alışılmış dramatik etkiyi berhava eder. Hafızanın varlığını yitirdiği bir manası hatırlatan Beckett metinleri, kalıplaşmış tiyatro araçlarının fonksiyonunu boşa çıkarır. Ortaya çıkan boşluğu seyirci kendi varlığı ile doldururur.

STOPPARD: METİN İÇİ KRONOLOJİ 

Stoppard, metinlerarasılığı kullanarak, metin içi kronolojiyi farklı bir yerden bariz kılar. Geçmiş metinlerin kullanımı bahtı beliren oyun bireylerini yaratır ve Stoppard yapmak istediği ironiyi bu daraltılmış alanda yapar. Bu tavır parlayan bir silahın ortaya çıkmasını sağlar. Kullandığı tekrarlar, lisanın fonksiyonuna dair nedensel bir yenilenmeyi yaratırken, vakit ve yer belirginleştirilir. Beckett’in hiçlik düzleminden farklı olarak oyunlarında Shakespeare yerleri ve vakitlerini kullanarak, ironiyi bu düzlemden varetmiştir. Bilhassa “Rosencrantz ve Guildenstern Öldüler” metnindeki bekleyişler ve diyalog farklılığı metnin absürdünü ortaya çıkarırken, Hamlet ‘te olmayan orta kısımların oluşu bilinene ve beklenene dair bir kırılma yaratarak, metin içinde gizli kalan ironinin ortaya çıkmasını sağlamıştır.

Muhteva açısından Stoppard, günlüğe veyahut gündeme dair taşıdığı fikri oyunlarında birer birer iletir. Politik transferlerden, estetik tenkitlerine kadar bir çok transfer Stoppard oyunlarının ironisinde mevcuttur. Beckett ise anlamsal bir boşluğun içinde yol arayan zihnini metinlerine taş baskı yapar. Şuur boşluğunu, bulaşıcı hale getirmek Beckett’in temelidir. Bu temel, Beckett’in yer kullanımlarını direkt tesirler. Oyun dışılık kavramı burada karşımıza çıkar. Oyunun icra olduğu yerin dışının kullanılmasının arzulayan direktifler, zihin hudutlarına yönelttiği bir tenkittir Beckett’in. Zira Beckett oyunlarındaki mananın seyircinin iştiraki ile tamamlanacağını öngörür. Stoppard’ın kapsayıcı ironisinin tersine, Beckett seyirci zihninin, harca karıştırmayı ister. Bu aksilik, iki muharrir ortasındaki benzerliğe de farklılığa da dair en belirleyici sacayağıdır. Seyirciye dair bakış, ana yönelimi ve araçların sıralanışını hazırlar.

İki müellifin tiyatro tarihine açtığı yaralar enfeksiyon kapmıştır. Yarayı açan bıçakların farklılığı yaranın yıkımı ve fark edişin ortaya çıkışını sağlar